Onze Taal. Jaargang 53

[p. 64]

Grammatica in het basisonderwijs
Academisch proefschrift. Amsterdam, januari 1984

M.K. van Dort-Slijper - wetenschappelijk hoofdmedewerkster aan het Inst. voor Neerlandistiek, Amsterdam

Heel veel leerlingen van de basisschool maken dagelijks hun taaloefeningen uit een van de vele synthetische taalmethodes; dit zijn methodes waarin alle aspecten van het taalonderwijs zijn verenigd. De verschillende methodes die op de markt zijn, vertonen een griezelige eenvormigheid in opbouw van de leseenheden, presentatie van de stof en aard van de oefeningen.

Hoe wordt in deze methodes de grammatica gepresenteerd? Wat leren kinderen van de traditionele zinsontleding en woordbenoeming? Op welk moment leren ze dat en op welke manier? Wordt grammaticale kennis benut bij het overige taalonderwijs? Op deze vragen geef ik onder andere antwoord in mijn proefschrift Grammatica in het Basisonderwijs.

Zinskern als uitgangspunt

Een onthutsende ontdekking was voor mij dat in al deze methodes (van na 1960) de zinsontleding begint met het afbakenen van de zinskern. In de zin ‘Bas beplakte gisteren de autoruiten met hondenstickers’ vormt ‘Bas beplakte’ de zinskern. Het afbakenen van de kern berust op een gevoel voor eenheid. De leerlingen laten delen van de zin weg en moeten de kern als een afgeronde zin ervaren. Bij deze bezigheid die in het derde en vierde leerjaar geoefend wordt, treden voortdurend botsingen op met het taalgevoel van de leerling. In bovengenoemde zin ervaren zij ‘Bas beplakte de autoruiten’ als een eenheid. Dat is dus de kern. ‘Het is toch “iets beplakken”,’ zeggen zij terecht. Het proces verloopt alleen goed bij zinnen waarin geen complementen bij het werkwoord voorkomen (dus zinnen zonder lijdend voorwerp, meewerkend voorwerp enz.) zoals in de zin ‘Matthijs wandelt in de pauze in het park’ waarin ‘Matthijs wandelt’ de kern is.

Aan het eind van het vierde jaar vinden de leerlingen door ‘kernsplitsing’ automatisch het onderwerp (het linker stuk) en het gezegde (het rechter stuk).

Kennis van de woordsoorten naamwoord of werkwoord, of van het begrip persoonsvorm, heeft bij dit proces geen enkele rol gespeeld. In de vijfde klas komen de overige begrippen uit de traditionele zinsontleding aan de orde. Soms wordt hierbij een beroep gedaan op een betekeniskenmerk, soms op een vormkenmerk. Samenhang daartussen wordt zelden bewust gemaakt, evenmin als het verband tussen woordsoort en zinsdeelfunctie. Leerlingen vinden het lijdend voorwerp bij voorbeeld vanzelf door antwoord te geven op de vraag ‘wie/wat + gezegde + onderwerp’. Het hulpmiddel is verworden tot een truc waarmee het juiste antwoord verkregen wordt zonder dat de leerling inzicht krijgt in de aard van de bezigheid. Het primaire doel van grammatica-onderwijs: het verkrijgen van inzicht in de structurele principes van onze taal, wordt niet bereikt zodat van verdere doelen niet eens sprake kan zijn. De grammatica wordt op geen enkele wijze in verband gebracht met het andere taalonderwijs. Zij leidt een bloedeloos geïsoleerd bestaan in deze zogenaamde ‘geïntegreerde taalmethodes’.

Wat mij verder nog trof, waren de slecht gekozen voorbeeldzinnen, de fantasieloze presentatie en het gebrek aan variatie in het oefenmateriaal, maar vooral het vrijwel ontbreken van uitleg van de stof in het leerlingenboek, waardoor de leerling volledig afhankelijk is van de klassikale uitleg en zeker niet wordt gestimuleerd in zelfontdekkend leren.

Vorm voor betekenis

De bron voor de zinskern als uitgangspunt voor de zinsontleding is te vinden in de dissertatie van U.J. Boersma, De syntaxis in het moedertaalonderwijs op de lagere school. (Groningen 1960). Boersma had al vastgesteld dat in het grammatica-onderwijs de bewustmaking van betekenisrelaties volledig op de achtergrond was geraakt ten gunste van de herkenning van zinsdelen door middel van vormkenmerken en min of meer automatisch toegepaste hulpmiddelen. In een poging deze ontwikkeling te stuiten deed zij een voorstel voor verandering van het grammaticaonderwijs. Op de basisschool zou men kunnen volstaan met het bijbrengen van inzicht in twee typen zinnen waarvoor ze twee kernpatronen voorstelde:

1 onderwerp + werkwoord en

2 onderwerp + werkwoord + A

(A staat voor nog een zinsdeel; het betreft hier zinnen met een koppelwerkwoord).

Voor het afbakenen van de kern van de zin ontwikkelde zij een bepaalde didactiek waarbij de leerlingen van gegeven zinnen alle zogenaamd weglaatbare zinsdelen moesten wegstrepen. De twee soorten kernen zouden dan vanzelf overblijven. Tijdens haar drie jaar durende experiment met deze didactiek constateerde zij dezelfde problemen als hierboven reeds zijn beschreven. Zij corrigeerde haar uitgangshypothese door niet van twee maar van minstens vier kernpatronen voor zinnen uit te gaan. Een jaar later worden haar voorstellen overgenomen door Evers en Van Gelder in de Didactische aanwijzingen voor het taalonderwijs. Helaas zijn in deze uitgave de onderzoeksresultaten van Boersma verkeerd weergegeven zodat toch weer het oorspronkelijke kernbegrip van Boersma gepropageerd wordt. De auteurs van daarna verschenen taalmethodes hebben bovendien, voortbouwend op deze didactiek, er een oneigenlijke functie aan gegeven door hem te gebruiken als middel om het gezegde te vinden. Bovendien is de afbakening van de kernpatronen niet in de plaats gekomen van de gebruikelijke zinsontleding maar eraan toegevoegd. Het grammatica-onderwijs is er daardoor niet eenvoudiger of inzichtelijker op geworden.

Oude en nieuwe benadering

Hoe werd het grammatica-onderwijs in het begin van deze eeuw gegeven en hoe en waardoor is het grammaticaonderwijs in de loop der tijd veranderd? Antwoord op de eerste vraag krijgen we bij bestudering van de taalmethode voor het lager onderwijs Onze Taal van Den Hertog en Lohr (1e druk 1883) die meer dan dertig jaar bepalend is

[p. 65]

geweest voor de wijze waarop het grammatica-onderwijs gegeven werd. Uitgangspunt vormt steeds de betekenis van de zin. De leerlingen krijgen inzicht in de bouw van zinnen door kleine zinnen (naamwoord + werkwoord) geleidelijk uit te bouwen. Voortdurend wordt de samenhang van woordsoort en zinsdeelfunctie bewust gemaakt.

Ook zij leren de kinderen eerst vier typen zinnen onderkennen, maar die zijn gekarakteriseerd door wat ze uitdrukken:

1	Wat mensen, dieren en dingen doen (De conducteur fluit)
2	Wat mensen, dieren en dingen ondergaan (De koe wordt gemolken)
3	Hoe mensen, dieren en dingen zijn of worden (De stoelen zijn rood)
4	Wat mensen, dieren en dingen zijn of worden (Dit hondje wordt een dog)

Van deze zinstypen wordt eerst de structuur in woordsoorten duidelijk gemaakt en daarna het verband met de zinsdeelfuncties. De introductie van het lijdend voorwerp gaat bij voorbeeld als volgt: ‘De verkeerde wereld. Wat een dwaasheid staat er op deze plaat! De snoek vangt den visscher. De haas schiet den jager. De muis vangt de kat. enz!’ Eerst noemen de leerlingen de mensen, dieren en dingen die de handeling ondergaan. Daarna schrijven ze op hoe het gebeuren in werkelijkheid zou zijn, dus: ‘De visscher vangt den snoek’. Niet de vormen spelen een rol bij het bepalen van de functies maar de voorstelling die de leerling zich maakt van het gebeuren.

Ook in recente Amerikaanse taalmethodes voor het basisonderwijs vormt de semantiek (betekenisleer) de invalshoek voor de grammatica. Op harmonische wijze zijn de traditionele uitgangspunten verweven met moderne taalkundige en didactische inzichten. Bovendien vormt de grammatica door de opbouwende didactiek een onmisbaar fundament voor het overige taalvaardigheidsonderwijs. Ik denk dat we het in deze richting moeten zoeken als we het grammatica-onderwijs nieuw leven willen inblazen: leerlingen laten werken met zinspatronen die zijn gekarakteriseerd in termen van woordsoorten: Nw + Ww (Honden blaffen), Nw + Ww + Nw (Bas beplakt autoruiten), Nw + kopWw + Nw (Vader is drummer) enz. Andere woorden kunnen deze elementen modificeren. Er zijn woorden die speciaal het naamwoord modificeren (adjectieven, telwoorden, aanwijzende voornaamwoorden) en woorden die dit met hetwerkwoord doen (bijwoorden). Zo kun je van de zin ‘Honden blaffen’ bijvoorbeeld ‘Die drie grote honden blaffen luid’ maken. De modificerende woorden hebben een andere functie in de zin: ze maken de informatie beeldender, preciezer of belangwekkender. Ze tasten het basispatroon niet aan. Grammaticale kennis kan zo gebruikt worden bij het structureren van schrijfopdrachten. De woordsoortelijke bouwelementen kunnen worden gerelateerd aan de kernen van de zinsdelen waardoor een duidelijke samenhang zichtbaar wordt tussen woordsoort en zinsdeelfunctie. Het uitwerken van deze ideeën vormt voor de komende tijd mijn belangrijkste zorg.