Onze Taal. Jaargang 53

Van woord tot woord
Schrikkeljaar

Marlies Philippa

Het zal waarschijnlijk rond pasen zijn dat u dit nummer van ‘Onze Taal’ onder de ogen krijgt. Misschien kijkt u er wel op pasen zelf in en hoopt u iets over de naam van het paasfeest te lezen. Maar daarvoor moet ik u verwijzen naar het meinummer van het vorig jaar. Misschien leest u het op Beloken Pasen, de dag waarop het paasoctaaf afgesloten wordt. Luiken betekent sluiten. Geloken ogen zijn gesloten ogen en een luik is een afsluiting. Misschien is de vasten zelfs nog niet helemaal voorbij wanneer u dit artikel leest. Wie weet is het wel schortelwoensdag!

Carnaval of vastenavond

Wanneer ik dit schrijf, is de vasten nog niet begonnen. Het is één week voor aswoensdag. Schrikkeldag! 29 februari. Carnaval is laat dit jaar. Het woord carnaval bestaat nog niet zo lang in onze taal. Vroeger heeft men wel gedacht dat het onstaan zou zijn uit carrus navalis ‘scheepskar’. Men bracht de naam in verband met het narrenschip of de blauwe schuit, een op wielen voortgetrokken schip vol verklede lieden. Maar deze verklaring gaat niet op want de a uit de tweede lettergreep van carnaval is niet oorspronkelijk. Het woord is een vervorming van het Italiaanse carnevale. Dat dit ontstaan zou zijn uit carne vale ‘vlees vaarwel’ is niet aannemelijk. De vorm carnevale werd immers voorafgegaan door het Middellatijnse carne levare ‘opheffen/wegname van het vlees’. De zondag voor de vasten heette in het Ambrosiaanse Rituaal ‘Dominica carnelevalis’.

De oudere benaming voor carnaval is vastenavond. Vastenavond is de avond vóór de vasten, evenals kerstavond de avond voor kerstmis is en sinterklaasavond de avond voor de feestdag van St. Nicolaas. Vastenavond is niet tot één avond beperkt maar duidt de hele carnavalsperiode aan. Een oud vruchtbaarheidsfeest. In het Middelnederlands - en in sommige delen van ons taalgebied ook nu nog - heette vastenavond vastelavond. Er zijn mensen die denken dat in vaste/avond vasten en vazel versmolten zijn. Vazel heeft met vruchtbaarheid te maken. De Middelnederlandse vaselos was een dekstier en een vazelvarken is een fokvarken. Vazelen betekent ‘geslachtsgemeenschap hebben’.

Sommige aanhangers van de hypothese dat vasten en vazel samen vastel hebben opgeleverd, beroepen zich ook nog op de betekenis ‘onzin praten’ van het Duitse faseln. Dit is echter een werkwoord van volkomen andere oorsprong en komt pas sinds het eind van de 17de eeuw in deze vorm voor. Tevoren bestond het alleen als fasen. Ook het ermee verwante vazelen ‘fluisteren’ uit sommige Nederlandse dialecten is nog niet zo oud. Invloed op het ontstaan van de naam vastelavond is dus uitgesloten.

Wat de versmelting van het eerder genoemde vazel en vasten betreft, ik geloof er niet zo in, al zou de Keulse benaming Faselabend wel in die richting kunnen wijzen. Volgens de ‘gewone’ verklaring in de etymologische woordenboeken is de l in vastelavond te vergelijken met de l in schrikkeldag en schrikkeljaar. Ik denk dat die verklaring juist is.

De schrikkende kalender

Schrikkeldag en schrikkelmaand zijn voor u niet actueel meer maar schrikkeljaar is dat wel. Schrikkeldag is de dag waarop de kalender een dag verspringt. De kalender schrikt. Het werkwoord schrikken betekende oorspronkelijk ‘springen’. Je zou hebben verwacht dat de dag waarop de kalender verspringt, ‘schrikdag’ of ‘schrikkendag’ zou hebben geheten, maar nee, het is schrikkeldag geworden. Met een l als tussenklank.

Er bestond nog een ander werkwoord dat ‘springen’ betekende: het werkwoord lopen. In het Engels heet een schrikkeljaar een leapyear, een ‘loopjaar’, dus een

[p. 59]

‘springjaar’ en in het Middelnederlands werd schrikkeljaar ook wel lopeljaer genoemd. Weer met die l. Die kwam toen wel vaker voor. Zo was een werkeldach een werkdag en een sitteldach een zitdag of zittingdag.

Door de schrikkeldag wordt de maand maart een dag uitgesteld. In het Engels en in het Nederlands neemt de kalender een sprongetje. In andere Germaanse talen zoals het Duits en het Zweeds is het niet een werkwoord met de betekenis ‘springen’ dat de extra dag aangeeft. In het Duits is een schrikkeljaar een Schaltjahr.

Schalten betekent ‘stoten, schuiven’. In het Schaltjahr wordt er een dag ingeschoven. De Zweden schieten er een dag in. Skottår betekent letterlijk ‘schotjaar’.

Schrikkeljaar blijft heel 1984 actueel. Vastelavond is voor u al lang verleden tijd. Maar misschien is het schortelwoensdag als u dit artikel leest. Schortelwoensdag of schorselwoensdag, de woensdag voor pasen. Alweer die l. De stille periode in de goede week; het schorsen of het opschorten van klokgelui en orgelmuziek tot paaszaterdag begon vroeger al op woensdag, schorsel-/schortelwoensdag, nu pas op Witte Donderdag. Misschien is Witte Donderdag tegenwoordige tijd voor u. Misschien Witte Zondag in de betekenis ‘Beloken Pasen’. Maar Whitsunday ‘pinksteren’ is zeker toekomende tijd.