Onze Taal. Jaargang 53

Variëteit en variété

M.C. Godschalk

Nu kan ik wel een gloeiende hekel hebben aan zeges, rentes, gewoontes, beroertes en andere woorden die naar mijn mening fatsoenlijker zouden doen door op een -n te eindigen, maar als het mag van Van Dale en andere woordenboeken, van grammatica's en Neerlandici, wat doe ik er dan tegen? Ik moet genoegen nemen met een klein schouderklopje van een spraakkunst die zegt dat bij dubbele meervoudsvormen (n en -s) die op -n de voorkeur hebben.

Een spraakkkunst betoogt ook dat de vorm op -s familiaarder klinkt en zo via de spreektaal steeds meer doordringt in de geschreven taal. Dit moet wel zo zijn, en het is interessant te zien hoever sommige scribenten hiermee gaan. Ik heb het nu niet over woorden waarbij de -s uitstekend past, zoals piano's, hamers, bodems en heel veel andere, en ook niet over agentes, studentes, scholieres en leerlinges, die bedoelen een vrouwelijk meervoud aan te geven. Deze kunnen hun nut hebben, al klinken ze soms vreemd en al blijkt de sekse vaak al uit de context. Die context weerlegt dikwijls ook het argument voor het gebruik van ‘ziektes’ enz. in plaats van ‘ziekten’ enz.; namelijk dat de meervouds-n door het niet-uitspreken onhoorbaar wordt.

Die categorie op -s laat ik verder met rust. Ik heb in de eerste plaats het oog op de meervoud-s die helemaal niet nodig is om de vrouwelijke sekse aan te geven. Zo heb ik gelezen van weduwes, terwijl ik toch de sterke indruk heb dat weduwen geen mannen aanduidt. Men zou met even weinig recht ‘vrouwes’ kunnen

[p. 57]

schrijven. Sterker nog: als vrouwelijk beschouwde uitgangen ter aanwijzing van mannen: de vrouwen verwelkomden hun echtgenotes. Wie dat schrijft, weet niet meer waarom hij -s in plaats van -n bezigt.

Een mooi voorbeeld van wat ik een krankjorem meervoud noem, levert ook een vertaald bericht over een Afrikaanse minister die de christelijke geestelijken in zijn land aansprak met eerwaardes. Hoe haalt zo'n vertaler het in z'n hoofd! Maar het s-virus kruipt verder; het wint veld. Zie bij voorbeeld: ‘Voor Nederland waren er in Sarajevo geen medailles weggelegd, maar des te meer keerzijdes (uit de krant; dat ziet u aan de benaming Sarajevo). En zo kunnen we ook nog verwachten sledes, muzes, kribbes, kades, lades, mades, nomades, spades, ledes, lidmates enz. in eindeloze rij. Het mag dan waar zijn dat woorden op -e het eerst in aanmerking komen voor een meervoud op -s, er moet heel wat gebeuren voor ik het zou hebben over ‘Hij keerde op zijn schredes terug’.

Ik heb de gewoonte, sommige boeken een of meer keren te lezen. Daarbij stuitte ik in Belcampo's ‘De surprise’ uit de bundel De ideale dahlia op de volgende woorden: ‘De vreemdeling daarop, terwijl hij een zwarte aktetas - een tas die Eugène nu pas voor het eerst gewaar werd - van de tafel opnam als een aanstalt om weg te gaan: “wanneer dat allemaal zo is...”’

Onze lexicografen vermelden het woord áánstalte maar voegen eraan toe dat het (vrijwel) alleen in het meervoud gebruikt wordt. Het is een jonge ontlening aan het Duits; ‘Anstalt’ betekent onder meer voorbereiding. Het woord aanstalt heb ik nergens anders gevonden.

Verschillende lezers blijven moeite hebben met het aanvaarden van vreemde woorden, zij het in verschillende mate. Dat ze zich verzetten, is hun goed recht, maar in sommige gevallen zal dat verzet vruchteloos blijken. Opvallend is dat Engelse, Franse en Duitse woorden, in die volgorde van kwantiteit, ter tafel worden gebracht. Het is mijn plan binnenkort een beschouwing aan dit vraagstuk te wijden. Ik volsta nu met de mededeling dat dr. A. Rijpperda Wierdsma in Nijmegen ons voorstelt af te spreken dat we nooit meer zullen spreken over opsplitsen (Engels), inschatten, opdelen (Duits) en uitvergroten (waarvan ik geen vreemde bacillendrager heb kunnen vinden). Nu, dat valt me niet zwaar; tot dusverre heeft men me er niet van kunnen overtuigen dat opsplitsen iets anders is dan splitsen, dat inschatten verschilt van schatten, opdelen van delen (geheel delen is ook delen) en uitvergroten van vergroten.

Ik heb in deze rubriek ook wel op dergelijke vormen gewezen en ook op met een voorvoegsel verlengde woorden als uitselecteren, uitsorteren en uitproberen. Maar die worden gebruikt voor een totaal, een volledig selecteren en proberen, is dan het argument. Alsof het selecteren en proberen sec niet volledig kan zijn.

Nieuwste aanwinst is aanleveren dat niet alleen wordt gebruikt voor goederen maar ook voor argumenten en dergelijke. Maar dit laatste komt dan ook uit parlementaire en verwante kringen, en daaruit valt voor ons taaltoeschouwers vrijwel dagelijks iets op te vangen.