Onze Taal. Jaargang 53

Vervolg Woordenboeken

Opmerkingen bij het overzicht

a	Bij het Prisma woordenboek is niet de voorlaatste maar de 16de druk gebruikt als vergelijkingsmateriaal. De 17de, 18de en 19de druk wijken namelijk niet af van de 20ste.
b	Van de Kleine Koenen is één druk verschenen. De vragen over weggelaten en toegevoegde lemmata waren hier dus niet van toepassing.
c	Van Kramers' Groot Woordenboek is slechts één druk verschenen. Dit woordenboek is vergeleken met drie ‘voorgangers’ die er grotendeels in zijn opgenomen, namelijk Kramers' Nederlands Woordenboek, Kramers' Vreemde Woordentolk en Signalement van Nieuwe Woorden.
d	Verschueren is een encyclopedisch woordenboek. Voor dit onderzoek is het encyclopedisch gedeelte gescheiden van het woordenboekgedeelte. De tellingen hebben alleen betrekking op het woordenboekgedeelte. In het najaar van 1983 is van Verschueren ook een paperback-uitgave in de handel gebracht met precies dezelfde tekst. De prijs van deze uitgave is aanzienlijk lager: Bfr. 1690, f 95,-.
e	In dit onderzoek is ook de nog te verschijnen 11de druk (1985?) van de Grote Van Dale onderzocht. Hiervan is de letter J al gereed. De 10de druk is van 1976 en kost f 199,90. De omvang heeft uiteraard betrekking op de huidige druk. Door de nog niet gepubliceerde druk bij dit onderzoek te betrekken wordt de Grote Van Dale bevoordeeld ten opzichte van andere woordenboeken, vooral waar het gaat om nieuwe woorden en verbeterde betekenisomschrijvingen op basis van andere woordenboeken die sinds 1976 zijn verschenen. De lezer doet er goed aan te bedenken dat in een nieuwe druk ook bij andere woordenboeken moderniseringen en verbeteringen zullen worden aangebracht.

1 Zakelijke gegevens

Uit deze rubriek blijkt dat een woordenboek met een hogere prijs en een groter aantal pagina's niet altijd meer gegevens bevat dan een goedkoper en kleiner woordenboek. Bij Koenen en Kramers is het aantal lemmata bij de J ongeveer gelijk (zie rubriek 2) maar het prijsverschil is aanzienlijk. Het encyclopedisch woorden- boek van Verschueren zit in dezelfde prijsklasse als de Grote Van Dale; het laatste woordenboek echter bevat meer gegevens. De paperback-uitgave van Verschueren (zie noot d) ligt in prijs net onder Kramers maar bevat meer woordenboekinformatie.

Uit deze rubriek blijkt ook dat de letter J slechts een zeer klein gedeelte van een woordenboek beslaat. Er is geen reden om aan te nemen dat de verhoudingen in dit overzicht veranderen wanneer gegevens van meer pagina's waren verzameld, maar nogmaals zij benadrukt dat in dit onderzoek slechts een beperkt aantal pagina's intensief is bestudeerd.

2 Hoeveel lemmata bevat de letter J?

Een lemma of trefwoord is een vetgedrukt woord. Meestal bestaat een lemma uit één woord (bij voorbeeld jaar, jeugd) maar ook woorddelen (zoals -beurs, bericht bij ‘jaar’) en woordcombinaties (jalousie de métier) worden als lemmata beschouwd.

Er blijven dan echter nog een aantal problemen over. Bij voorbeeld, moeten uitspraak- en dialectvarianten (joken naast jeuken) als aparte lemmata worden geteld? Varianten die nauwelijks verschillen (zoals jarretel en jarretelle), zullen eerder worden beschouwd als één lemma dan varianten die sterk uiteenlopen (zoals jakkes en jakkie bakkie). En hoe staat het met jaffa en jaffasinaasappel? Ook verkleinwoorden en vrouwelijke afleidingen leverden problemen op, te meer omdat deze soms een andere betekenis hebben dan het woord waarvan ze zijn afgeleid. Een jasje betekent naast ‘kleine jas’ ook ‘colbert’; een Jantje is een matroos.

Uiteindelijk moesten er enkele min of meer willekeurige beslissingen worden genomen. Uitspraak- en dialectvarianten zijn niet als aparte lemmata geteld;

[p. 25]

verkleinwoorden en vrouwelijke afleidingen wel. Het gaat in beide gevallen om twee à drie procent van het totaal aantal lemmata. Verder zijn afkortingen, bij voorbeeld jac, en nevenvormen zoals jaffa en jaffasinaasappel als aparte lemmata geteld.

3 Hoeveel betekenisomschrijvingen bevat de letter J in totaal?

Deze vraag bleek nog al wat problemen op te leveren. In het ene woordenboek worden de verschillende betekenissen apart genummerd, in het andere worden ze alleen gescheiden door een puntkomma of een komma. Spectrum geeft bij voorbeeld bij I jacht: ‘het jagen; jachtpartij; bij het jagen buitgemaakt wild; jaagrecht; jaagterrein; vangst; haast’. In totaal zeven betekenissen. Verder maken sommige woordenboeken onderscheid tussen eigenlijke en overdrachtelijke betekenissen. Van Dale geeft bij voorbeeld onder jakobsladder: ‘1. (eig.) de ladder in het bekende droomgezicht van de aartsvader Jakob; (fig.) middel tot gemeenschapsoefening met de hemel (...).’

Ook hier moesten knopen worden doorgehakt, met de daarbij behorende willekeur. Informatie na een nummer, een puntkomma of een komma is beschouwd als andere betekenisomschrijving tenzij verschillende medewerkers van oordeel waren dat dezelfde betekenis werd bedoeld. Bij al deze kwesties kunnen echter interpretatieverschillen optreden waardoor de tellers soms tot verschillende resultaten komen.

Bij een aantal lemmata stond géén betekenisomschrijving. Meestal betrof het dan samenstellingen of afleidingen waarvan de betekenis met behulp van het grondwoord gemakkelijk gereconstrueerd kan worden. Zie bij voorbeeld de vele samenstellingen die de Grote Van Dale geeft bij jeugd. Het is bij dergelijke samenstellingen niet steeds duidelijk waarom sommige een omschrijving krijgen en andere niet. Wat is bij voorbeeld een jeugdvers? Een vers voor jongeren (zoals in jeugdboek) of een vers dat op jeugdige leeftijd is geschreven (zoals in jeugdwerk)? In dit geval was een omschrijving op zijn plaats geweest. Een omschrijving als ‘glas voor jenever’ bij jeneverglas geeft echter weinig informatie.

4 Hoeveel lemmata zijn toegevoegd of weggelaten in de laatste druk ten opzichte van de voorlaatste druk?

De getallen over toevoegingen en weglatingen ten opzichte van de voorlaatste druk geven aan in hoeverre woordenboeken ‘met hun tijd meegaan’. Over het algemeen betreft het hier verbeteringen en moderniseringen, hoewel ook hier inconsistenties optreden. De Grote Van Dale voegt bij voorbeeld in de nog te verschijnen druk naast een aantal nieuwe woorden (onder andere joyrijden, junkie) ook een ouderwets woord als jaagkiep toe. Verder is julinummer weggelaten maar is januarinummer blijven staan. Zie voor andere informatie ook het artikel ‘Taalverandering in woordenboeken’ elders in dit nummer.

Ook is gekeken naar wijzigingen, weglatingen en toevoegingen bij de betekenisomschrijvingen. Omdat het hier zeer ongelijksoortige veranderingen betreft (soms de verandering van een enkel woord, soms de toevoeging van een compleet betekenisnummer), zijn deze niet opgenomen in het overzicht. Bij de karakterisering van de verschillende woordenboeken wordt echter wel ingegaan op deze veranderingen.

5 Bij hoeveel lemmata staat geen informatie over de uitspraak terwijl dit wel nodig is, en bij hoeveel lemmata staat onjuiste uitspraakinformatie?

Hierbij speelt vooral het verschil tussen de Nederlandse uitspraak en de Franse of de Engelse uitspraak een rol. Bij een aantal woorden bestaan verschillende mogelijkheden: j = zj, j = dzj en j = j. Zie bij voorbeeld de woorden jingo, journalistiek en