Onze Taal. Jaargang 52

Boekbespreking
Praatjes maken

Karl Blum, Praktijkboek overtuigend spreken. Intermediair, Amsterdam 1982. IX + 113 pgs.
Tilly Dinger, Margreet Smit, Coen Winkelman, Expressiever en gemakkelijker spreken. Coutinho, Muiderberg 1982. 132 pgs. Lit. opg.
C.B. Tilanus, Een spreekbeurt/ voordracht/ presentatie houden. Spectrum, Utrecht 1982.79 pgs.

De oude retorica is weer terug, zij het onder verschillende namen en met de nadruk op verschillende aspecten. Taalbeheersing, communicatieleer, tekstwetenschap, conversatie-analyse en ga maar door. De traditionele retorica is gericht op spreken voor een groep, schrijven. De hedendaagse retorica omvat ook het tweegesprek of het groepsgesprek.

De traditionele retorica is aan het eind van de vorige eeuw in Nederland verdwenen van de universiteiten, maar bleef als een soort van populaire wetenschap voortbestaan. Elders, bij voorbeeld in de Verenigde Staten, is de ontwikkeling niet onderbroken. In ieder geval, de retorica is nu weer terug, zelfs in haar oude vorm: spreken in het openbaar. In deze recensie bespreek ik kort drie boeken die hierover handelen.

Overtuigend spreken Karl

Blum: Rhetorik für Führungskräfte. Landsberg am Lech 1981, is in 1982 uitgegeven in Nederland onder de titel: Praktijkboek overtuigend spreken. Technieken, concepten, modellen. De Duitse titel toont duidelijker dan de Nederlandse de pretenties van het boek: een retorische handleiding voor leidinggevende functionarissen. De Nederlandse titel geeft echter duidelijk te kennen dat het boek thuis hoort bij de zogenaamde persuasieve stroming in de retorica (dit wil zeggen een stroming waarin het overtuigen centraal staat). En zoals wel vaker bij deze stroming, wordt de beoefenaar macht, eer en aanzien beloofd als hij deze vorm van retorica beheerst. In het voorwoord staat: ‘Het is... een poging u een aantal ideeën aan de hand te doen met behulp waarvan u met meer zelfvertrouwen en succes het woord zult kunnen voeren. Dat dit ook de omgang met uw medemensen in het algemcen ten goede komt, spreekt vanzelf.’ Op p. 9 zegt Blum: ‘Een goede overtuigingsrede... is het meest doelmatige middel om leiding te geven aan een groep mensen.’ En op p. 93: ‘Een goede beheersing van de taal verzekert de enkeling een stuk heerschappij over dingen en mensen.’ Het oude misverstand dus dat taal macht zou hebben. Terwijl inmiddels wel duidelijk is dat macht vóór de taal uitgaat.

Een andere hardnekkige dooddoener is, ook op p. 93: ‘Wat een mens is en hoe hij wordt beoordeeld is voor een groot deel afhankelijk van zijn taalgebruik.’ Wie beoordeelt wie? Welk deel? En hoe is dat verband tussen persoonlijkheid en taalgebruik?

Dit is de achtergrond waartegen dit boek is geschreven. Verder is het geheel opgebouwd als een traditionele retorica. Deel A gaat over de voorbereiding van een spreekbeurt. Hierin komen allerlei aspecten van de inventio (de ‘vinding’) aan de orde: voorbereidend denkwerk, organisatorische voorbereiding, bijeenbrengen van het materiaal, concept, vormgeving. In deel B worden een aantal modellen voor toespraken gegeven. De gebruiker vindt daar schema's voor zakelijke redevoeringen, overtuigingsredevoeringen, gelegenheidstoespraken (waaronder: onderscheiding uitreiken, zakendiner, bedrijfsexcursie, huiseiijk feestje), gemengde redevoeringen en formules voor korte toespraken.

Deel C heet ‘Retorica’, en hieronder verstaat de auteur blijkbaar slechts problemen van formulering en stijl (de klassieke elocutio), presentatie (de klassieke pronuntiatio en actio) en argumentatie. Geen woord over de functie van ideologie bij voordrachten. Ach ja.

Expressiever en gemakkelijker spreken

Geheel op het gebied van de klassieke

[p. 162]

pronuntiatio (het ‘zeggen’) beweegt zich het boek Expressiever en gemakkelijker spreken door Tilly Dinger, Margreet Smit en Coen Winkelman. De actio (het ‘optreden’) komt ook even ter sprake in het hoofdstuk ‘Zichtbare expressieve factoren’, waarin oogcontact, houding en gezichtsexpressie summier behandeld worden. De auteurs ‘beogen het bewustwordingsproces van het eigen spreekgedrag te stimuleren en suggesties voor verbetering aan te reiken’ en ‘dagen de lezer uit met zijn spreekgedrag te experimenteren om zijn eigen expressiemogelijkheden te ontdekken en te verruimen’. Wat expressie dan is, leggen ze wijselijk niet uit.

Evenals Blum menen ook deze auteurs iets aan het zelfvertrouwen van de lezer te moeten en te kunnen doen. Hiernaast bevat het boek zeker ook een aantal handige aanwijzingen, zoals voor het spreken in grote ruimtes met of zonder microfoon.

In het openbaar spreken

Het derde boek dat ik wil bespreken, is: Een spreekbeurt / voordracht / presentatie houden door C.B. Tilanus. Ik vind dat veruit het aardigste boek van de drie. En toch is het deels een gemiste kans. De auteur zegt in noot 1: ‘Als u de hoofdtekst leest, stelt u zich dan voor dat u niet leest maar luistert.’ Die theatrale fictie wordt consequent volgehouden. ‘Dames en heren’, luidt de aanhef. ‘Daarom zou ik nu voor u een verhaal willen houden over het houden van verhalen.’

Op zichzelf is dit een leuk idee, en in 1970 zou het zelfs een uitstekend idee geweest zijn (het is dan ook al eerder vertoond), maar in het tijdperk van de cassetterecorder is het een gotspe. De lezing had op een cassettebandje moeten staan zodat de lezer zich niet iets hoeft voor te stellen maar gewoon kan luisteren. De bij deze vorm van taalverkeer behorende machteloosheid van de luisteraar wordt nu nog eens extra beklemtoond als deze zonder mogelijkheid tot respons moet lezen: ‘Uw kans om metterdaad iets te leren komt pas tijdens de discussie na afloop van mijn verhaal. Mocht u tussentijds vragen hebben onderbreekt u mij dan alstublieft.’ Grapje?

Afgezien hiervan is dit werkelijk een aardig en praktisch boek.

Na de algemene aspecten behandelt de auteur de voorbereiding (dus de inventio) en het houden van de voordracht waarin in het voorbijgaan enkele problemen van dispositio, elocutio, pronuntiatio en actio worden aangestipt. Natuurlijk zonder deze veel te moeilijke woorden.

Veel aandacht besteedt de auteur naar verhouding aan het gebruik van audiovisuele middelen. Van schoolbord tot microfoon of videorecorder. Je leert die dingen niet gebruiken, maar wel dat ze er zijn en wat ze kunnen doen. Overbodig lijken me in dit verband de appendices over het voorzitten van een bijeenkomst of het organiseren van een congres. Deze onderwerpen verdienen het om in een aparte voordracht te worden behandeld.

Ik blijf twijfelen bij dit soort boeken. Ik wantrouw ook boeken waaruit je karate, boksen of schermen zou kunnen leren. Zou je dan wel de ‘noble art of rhetoric’ kunnen leren uit een boek van deze beperkte omvang?

Peter van Lint

Instituut voor Neerlandistiek

Groningen