Onze Taal. Jaargang 52

[p. 133]

[Nummer 11]

Door Taalunie naar taaleenheid

Artikel 2 van het Taalunieverdrag zegt: ‘De Taalunie heeft tot doel de integratie van Nederland en de Nederlandse gemeenschap in België op het gebied van de Nederlandse taal en letteren in de ruimste zin.’ Tot de doelstellingen van de Taalunie behoort onder meer (art. 3,a): ‘de gemeenschappelijke ontwikkeling van de Nederlandse taal’. In art. 4,c words besloten tot het ‘gemeenschappelijk bepalen van een gelijke terminologie ten behoeve van wetgeving en officiële publikaties.’ Bovendien moeten Noord en Zuid (art. 5,b) ‘het onderwijs in de Nederlandse taal en letteren bevorderen en ernaar streven dat daarbij worth uitgegaan van de eenheid van de taal en de gemeenschappelijkheid van de letteren’.

Het is dus duidelijk dat de organen van de Taalunie hun beslissingen en handelingen dienen af te stemmen op het doel van de Taalunie, namelijk de taalintegratie.

Ook al zijn de verschillen tussen Amerikaans Engels en Brits Engels, tussen het Duits van de Noordduitser en dat van de Zwitser wellicht groter dan die tussen het zogenaamde ‘Hollands’ en ‘Vlaams’, toch is er geen enkele taal waarover in het buitenland meer misverstanden bestaan dan precies ons Nederlands. Die misvattingen schaden het aanzien van het Nederlands in de wereld. Nu kan de Taalunie mooie officiële verklaringen afleggen over de eenheid van het Nederlands, veel zoden zetten die niet aan de dijk. Uiteindelijk moet het krachtigste argument worden geleverd door de werkelijke taaleenheid. In de mate dat het Nederlands naar buiten treedt als één taal met één taalnorm, in die mate ook zal onze taal voor anderstaligen aantrekkelijk worden en zal ze als vreemde taal worden aangeleerd.

Het klinkt wellicht paradoxaal, maar vooral in België maakt een Vlaamse variant van het Nederlands geen enkele kans. De tegenzin van Franstalig België om Nederlands te leren is niet alleen te verklaren door het bekende Franse meerderwaardigheidscomplex en de al te grote bereidheid van Vlamingen om Frans te spreken, maar ook doordat je dit Nederlands in Zuid-Nederland toch zo goed als nergens hoort.

Vier eeuwen scheiding van Noord en Zuid zijn inderdaad niet niets. Toen het Zuiden zich in de 19de eeuw bewust werd van zijn eigen identiteit, kon het niet anders dan aansluiting zoeken bij de rijk geschakeerde cultuurtaal die intussen in het Noorden was gegroeid. De Vlaamse particularisten hebben toen gelukkig het pleit verloren. Vlaanderen nam de spelling van het Noorden over; dit was meteen de eerste taalintegrationistische daad, de eerste stap naar de Taalunie. We hebben toen A gezegd, we moeten nu B zeggen.

Zuid-Nederland moet aan zijn taal werken

De Taalunie werd niet alleen tegengewerkt door particularistische neigingen, maar werd bovendien bijna onmogelijk gemaakt door de verfransing. Op het ogenblik dat de taalwetten in werking traden - omstreeks 1930 - was Noord-België eigenlijk al zo grondig verfranst dat de invoering van de moedertaal in het onderwijs bijna gelijkstond met de invoering van een vreemde taal. Ik ben er nog steeds grondig van overtuigd dat het onderwijs van

[p. 134]

het Nederlands in België betere resultaten zou behalen als het Nederlands als een vreemde - dat wil zeggen objectieve en autonome - taal zou worden onderwezen en als bij dat onderwijs de methodiek van het vreemde talenonderwijs zou worden toegepast.

Door een regionale, bovendien verbasterde, variant te zuiveren, te corrigeren, aan te passen en bij te schaven, kom je maar heel moeizaam tot een standaardtaal. En dit is precies de toestand in Zuid-Nederland. De taalgebruiker wordt er door prominenten, door de media en (jawel) door het onderwijs voortdurend overspoeld met van de standaardtaal afwijkend taalgebruik. Hiertegenover staat de taalzuiveraar machteloos.

Zelfs in gezinnen die als gezinstaal de standaardtaal kozen, wordt meestal slechts een soort tussentaal gesproken. Sociolinguïsten zullen dit normaal vinden en zuiver theoretisch kunnen ze gelijk hebben. Maar zinnen als ‘kom ne keer ier’ of ‘wat zijde gij terug ambetant’ of ‘'k zal ekik ne keer op u poep moeten geven’ kun je zelfs niet tot een tussentaal rekenen, zij behoren tot een kromtaal.

En het is wel abnormaal dat de meeste Vlamingen niet in staat zijn om vlot correct Nederlands te spreken en te schrijven, zelfs niet in omstandigheden waarin de standaardtaal thuishoort. Wat sommigen ook mogen beweren, er is op het gebied van de taalzorg in Vlaanderen nog heel veel te doen.

Taalverwantschap is nog geen taaleenheid

Een minimalistische interpretatie van het begrip taaleenheid garandeert helemaal geen indruk van eenheid naar buiten toe. Het is namelijk niet voldoende dat we elkaar begrijpen. Passief begrijpen van elkaars taal bewijst alleen taalverwantschap, geen taaleenheid. Elke Nederlandstalige begrijpt Afrikaans, en toch heeft het Afrikaans zich ontwikkeld tot een afzonderlijke taal. Het Afrikaans is geen variëteit (meer) van het Nederlands, ten hoogste een dochtertaal.

En dan valt nog te bezien of we elkaar wel zo goed verstaan. Heel wat gewone Vlamingen kunnen ontspanningsprogramma's op de Nederlandse tv niet volgen omdat ze het platte of slordige ‘Hollands’ niet begrijpen. En ook het omgekeerde zal waar zijn.

Uitspraakafwijkingen kunnen namelijk de verstaanbaarheid verhinderen. Het is bij voorbeeld hinderlijk wanneer een Westvlaming ‘goud’ uitspreekt als ‘hout’, of een ‘gele tas’ als een ‘hele tas’. Je krijgt onduidelijke taal wanneer een Brabander ‘lid’ uitspreekt als ‘lied’, ‘put’ als ‘puut’ en ‘bed’ als ‘bid’.

Zuidnederlands is dubbelzinnig wanneer ‘hout’ en ‘oud’, ‘hecht’ en ‘echt’, ‘herkennen’ en ‘erkennen’, ‘hals’ en ‘als’, ‘had’ en ‘ad’, ‘hier’ en ‘ier’ enz. samenvallen. Een Nederlander zal heel wat Zuidnederlandse woorden niet begrijpen: ‘pasmunt’, ‘appelsien’, een ‘dubbel’, ‘foor’, ‘nieuwkuis’enz. Zo zijn er ook Zuidnederlandse woorden die een heel andere betekenis in het Nederlands hebben: ‘deftig’, ‘aardig’, ‘voormiddag’, ‘weerhouden’, ‘ouderdom’, ‘ouderling’, ‘familie’, ‘kleed’, ‘vest’, ‘sjerp’, ‘zetel’enz.

Ruimte voor creativiteit

Het spreekt vanzelf dat de taaleenheid bestand is tegen bepaalde, kleinere afwijkingen. Vooral op het gebied van het metaforische of overdrachtelijke taalgebruik zou het jammer zijn als taalcreativiteit aan banden zou worden gelegd. ‘Vijgen na Pasen’ is mijns inziens even goed Nederlands als ‘mosterd na de maaltijd’. Ik vind ‘ontvangen worden als een hond in een kegelspel’ uitstekend Nederlands. Ik meen dat Vlamingen net zo goed iets ‘in de pap’ te brokken mogen hebben als ‘in de melk’. Vlamingen steken iemand ‘stokken in de wielen’, Nederlanders ‘spaken’. In Vlaanderen brengt een nutteloos werk geen ‘aarde’ aan de dijk, in Nederland geen ‘zoden’. Is ‘honger als een wolf’ beter dan ‘honger als een paard’? In het Noorden regent het zes weken als het heeft geregend ‘op Sint-Margriet’, in Vlaanderen ‘op Sint-Medard’ (in Brugge zelfs ‘op Sint-Godelieve’). ‘Hij wil katholieker zijn dan de paus’ is een prachtig beeld dat precies uitdrukt wat het wil zeggen, ook al kent het Noorden de uitdrukking niet.

Ik meen zelfs dat er een zekere tolerantie kan zijn voor een beperkte reeks oude en algemeen in het Zuiden bekende woorden die in het Noorden niet voorkomen. Ik denk bij voorbeeld aan de ‘beenhouwer’ die ‘hesp’ verkoopt. Elk taalgebied heeft enkele van die doubletten. De Walen zeggen ‘septante’ en ‘nonante’ in plaats van soixante-dix en quatre-vingts-dix. De Beieren hebben hun Metzger, kopen Semmeln en Knödel, en hun zaterdag heet Samstag, terwijl in het Noordduits Fleischer, Brötchen, Klösse en Sonnabend dezelfde begrippen aangeven. Het moet dan wel om authentieke Nederlandse woorden gaan en niet om half vervlaamste Franse woorden zoals ‘goesting’, ‘vijzen’, ‘toernevies’, ‘mazout’, ‘kamion’ enz.

Zoveel echte Nederlandse woorden die in het Zuiden algemeen gebruikelijk zijn, zijn er echt niet. Talrijke zogenaamd Zuidnederlandse woorden zijn slechts in een beperkt gebied in gebruik. ‘Botermelk’ is Brabants; Vlamingen zeggen evenals de Nederlanders ‘karnemelk’. De Westvlaamse naaister gebruikt evenals de Hollandse een ‘centimeter’ en geen lintmeter.

‘Selder’ is in Oost- en West-Vlaanderen onbekend; West- en Oostvlamingen eten ‘selderie’. Het taaie ‘langs’ (als bij voorbeeld in ‘langs boven’, ‘langs binnen’ enz.) is in West-Vlaanderen onbekend. ‘Terug’ in de betekenis ‘weer’ (bij voorbeeld in ‘hij is terug ziek’) kent een Westvlaming niet.

‘Oom’, ‘zwager’ waren vroeger autochtone Westvlaamse woorden die door de Brabantse ‘nonkel’, ‘schoonbroer’ werden verdrongen.

En dan zijn er de fictieve Zuidneerlandismen zoals ‘gans’, ‘voetpad’, ‘bestuurder’, ‘regenscherm’, ‘duimspijker’, ‘geldbeugel’, ‘bureel’, ‘elektrieker’, ‘mekanieker’, ‘optieker’. Elke Zuidnederlander zegt in zijn dialect: ‘heel’, ‘trottoir’, ‘directeur’, ‘paraplu’, ‘punaise’, ‘portemonnee’, ‘bureau’, ‘elektricien’, ‘mecanicien’, ‘opticien’ enz.

Zuidnederlands, fictie of feit?

Je kunt er lang over discussiëren of ‘het’ Zuidnederlands wel bestaat. In elk geval wordt er meestal zo over gesproken, alsof het bestaat. Ik blijf erbij dat het Zuidnederlands een fictie is. Wel bestaat er Nederlands met respectievelijk Westvlaamse, Oostvlaamse, Brabantse, Limburgse, Antwerpse, Gentse of Brugse ingrediënten en variëteiten. Wat wèl gemeenschappelijk is aan de taal van alle Zuidnederlanders, is een door de gescheiden ontwikkeling te verklaren lange lijst van afwijkingen van de standaardtaalnorm, die we provincialismen noemen. Maar misschien vinden sommige voorstanders van taalverscheidenheid of -variatie Zuidnederlandse varianten of afwijkingen aanvaardbaar, bij voorbeeld ‘handteken’, ‘verdiep’, ‘iets langs de radio meedelen’, ‘een schel vlees’, ‘telkens hij komt’, ‘begoed’ enz.

Maar je moet al heel weinig om taalzorg en taaleenheid geven om die eindeloze reeks gallicismen goed te vinden. Deze overblijfselen van het Franse verleden zijn nog altijd schering en inslag in het dagelijkse - zowel

[p. 135]

mondelinge als schriftelijke - taalgebruik van de gemiddelde Zuidnederlander. Een Nederlands, doorspekt met Franse wendingen, met verkeerde voorzetsels en voegwoorden, met afwijkende woordvolgorde (bij voorbeeld ‘hij heeft moeten een brief schrijven’) is het soort Nederlands dat we in Zuid-Nederland te lezen en te horen krijgen als we van oordeel zijn dat taaleenheid helemaal niet hoeft, als we onze strijd voor taaleenheid opgeven.

Ook het Noorden moet zijn taal verzorgen

Vanzelfsprekend wordt ook van het Noorden een inspanning verwacht, opdat bepaalde slordigheden (dat ken niet, hun hebben) op den duur niet tot abn worden geconsacreerd. Dit is bij voorbeeld al gebeurd met het genus, en ‘het boek wat ik gelezen heb’ is aardig op weg om aanvaard te worden. ‘Een hele lekkere wijn’ was oorspronkelijk fout voor ‘heel lekkere wijn’. Als het Noorden steeds opnieuw innovaties doorvoert waaraan het Zuiden geen deel heeft, blijft het Zuiden achternahinken en raakt de kloof Noord-Zuid nooit helemaal dicht.

Uitspraak

Op het gebied van de correcte uitspraak heeft het Zuiden wellicht de grootste vooruitgang gemaakt. Ofschoon de uitspraakregels waarnaar het Zuiden zich richt, steunen op de verzorgde uitspraak van de beschaafde Noordnederlander, valt steeds weer het verschil op tussen de uitspraak van de Vlaming en die van de ‘Hollander’.

Ook buiten het verschil in intonatie, dat de taaleenheid helemaal niet in het gedrang brengt, zijn er talrijke articulatorische verschillen. Hoe verzorgder een Nederlander zijn taal spreekt, des te beter is zijn taal ook voor Zuidnederlanders aanvaardbaar.

Ook is het dan zo dat de Vlamingen het Nederlands als een vreemde taal moeten leren. Zij dienen zich de correcte uitspraak van het Nederlands eigen te maken met regels en uitspraakoefeningen, net zoals ze dat doen wanneer ze Frans, Engels of Duits leren.

Maar terwijl de Vlaming zich de op een bepaald ogenblik geregistreerde Nederlandse klanken eigen maakt, is die uitspraak in het Noorden alweer verder geëvolueerd. De Noordnederlander heeft consonanten verscherpt, reduceert de r, laat de ch weg in s(ch)rijven, verdoft de niet-beklemtoonde klinkers en diftongeert de lange e en o waardoor ei en ou nu op hùn beurt verlopen tot ai en au. Al deze klankwijzigingen waren oorspronkelijk slordigheden of behoorden tot plat taalgebruik, maar als ze in het Noorden algemeen gebruikelijk worden, blijft de kloof tussen Noord en Zuid weer even groot.

Dat de verschillen tussen de huidige verzorgde uitspraak in Zuid-Nederland en die van de gemiddelde Hollander zijn te wijten aan intussen opgetreden vernieuwingen, blijkt bij voorbeeld uit het getuigenis van dr. Mare Galle, dat de weduwe van Louis Couperus precies hetzelfde Nederlands sprak als hij zelf, omdat haar taal door haar jarenlange afwezigheid niet meer had deelgenomen aan de evolutie in Noord-Nederland.

Revelerend waren ook de opnamen die we op het Congres Onze Taal 1981 te horen kregen van door Nederlandse Tweede-Kamerleden vijftig jaar geleden gesproken teksten. Hun uitspraak beantwoordde volkomen aan de normen die nu nog altijd in het Zuiden gelden.

F. Debrabandere

hoofdmedewerker bij de

Nederlandse Taalunie i.o.