Onze Taal. Jaargang 52

[p. 127]

Ter transsexualiteit der woorden

In het Noordnederlands bestaat het onderscheid mannelijk/vrouwelijk eigenlijk niet meer. Er wordt ten hoogste nog onderscheid gemaakt op grond van betekenis: de minister van Ontwikkelingszaken lichtte haar antwoord toe, terwijl de minister van Financiën zijn wenkbrauwen fronste. Met ‘het’ en ‘de’ is dit anders, we hebben dat spelenderwijs geleerd. Niet dat het perfect gaat: ik kan er zelf maar niet aan wennen dat algoritme (rekenschema, van het Engelse algorithm, wat een geleerde verbastering is van algorismi, wat op zijn beurt een verbastering is van de naam Al-Khowarizmi) niet onzijdig is. Als je eventjes niet naar de regels van de taalgeleerden kijkt maar alleen naar het feitelijk gebruik, dan zijn verbogen vormen, vooral naamvalsvormen, het enige waaraan je het woordgeslacht kunt aflezen.

Wij roepen met luider stemme; en inderdaad, stem en daad zijn vrouwelijk. Om de Noordnederlanders tegemoet te komen staat in het woordenboek achter ‘stem’ v.(m.). Of dit echter ook de toon des stems autoriseert, weet ik niet. Van de naamvallen is niet veel meer over, behalve in vaste zegswijzen, en ik vermoed dat de verdwijning van het mannelijk/vrouwelijk-woordgeslacht hiermee verband houdt.

Het onderscheid tussen mannelijk en vrouwelijk schijnt in Nederland nooit veel te hebben voorgesteld. Althans, M. Schönfeld merkt op in zijn Historische grammatica van het Nederlands dat de woordgeslachten in het Middelnederlands al begonnen te vervagen. Een aardig voorbeeld vormen de uitdrukkingen met ‘ten plus substantief’ en ‘ter plus substantief’. Er komen ruim tweehonderd van zulke uitdrukkingen voor in het Nederlands.

De stukken liggen op de bibliotheek ter inzage.
Wie ze raadpleegt, komt beslagen ten ijs.
Die weet dat de bureaulampen, elk ter waarde van honderd gulden, niet ten laste komen van de energierekening.

Of je in zulke uitdrukkingen ‘ten’ of ‘ter’ gebruikt, hangt af van het woord dat er op volgt. Bij een vrouwelijk woord, mits in enkelvoud, komt ‘ter’; bij enkel- en meervouden van mannelijke en onzijdige woorden komt ‘ten’. Denk maar aan ‘ten voeten uit’.

Geslachtsafwijkingen

Van die 200 uitdrukkingen zijn er heel wat die heden ten dage een onjuist woordgeslacht tonen. Ten overvloede: onjuist ten opzichte van de nu geldende regels. Wie iets ter elfder ure ter harte neemt, die zal het woordgeslacht van uur, hart en oor wel ter ore zijn gekomen, maar zal ternauwernood beseffen dat uur, hart, oor en nood hier ten onrechte vrouwelijk gebruikt worden. Of is ‘te elfder ure’ gewoon de ‘ure des gevaar’?

Het woordgeslacht (v.) van spijt, baat en prooi ten spijt, collecteren we ten bate van hen die ten prooi vallen aan gevreesde ziekten.

Een van de woordgeslachtsregels luidt: werkwoordstam + -st = vrouwelijk.

Om de een of andere reden heeft ‘gunst’ (ten gunste van) het niet tot erkende uitzondering weten te schoppen, maar ‘dienst’ (ten dienste van) wel.

Terloops merk ik op dat werkwoordstammen zelf mannelijk zijn, zoals ‘loop’ en ‘wil’. Ter wille van de duidelijkheid: ‘om den wille van de smeer’ is goed, en ‘om der wille’ is fout. Het woordenboek geeft sommige woorden twee geslachten. ‘Ter dood veroordelen’ en ‘ten dode opschrijven’ kloppen dus allebei. ‘Tijd’ (ten tijde van, tegelijkertijd) is net zo'n woord als ‘dood’, maar ‘tijd’ is door de woordenboekmakers tot m. bestempeld.

U moet het abonnementsgeld van ‘Onze Taal’ voldoen door het over te maken op postgiro 31 10100 ten name van ‘Onze Taal’, en hieraan kunt u zien dat naam mannelijk is. Als u hoort dat deze of gene ‘ter goeder naam en faam’ bekend staat, dan kunt u ter sprake brengen dat dit een eeuwenoude vergissing is die al in het Groot Placaatboek staat.

Nu denkt u natuurlijk dat ‘been’ (op de been, slecht ter been) vroeger vrouwelijk was. Mis hoor! In ‘op de been’ hoort u een oud meervoud, maar dat ‘ter’ past niet bij een meervoud. Dat ‘ter’ is onverklaarbaar.

Misschien wist u (zie boven) dat ‘steek’ mannelijk is, maar toch heet een schuin ingeslagen spijker in de vaktaal ‘ter steek gespijkerd’.

Het woord ‘aard’ is van dien aard dat het mannelijk is, maar uiteraard is ‘aarde’ vrouwelijk, evenals ‘wereld’. Maar waar ter wereld weet men niet dat ondank 's werelds loon is? U kunt aan dit voorbeeld zien dat afwijkende woordgeslachten niet alleen bij ‘ten’ en ‘ter’ voorkomen, maar ook wel bij de ruim honderd andere vaste uitdrukkingen waarin verbogen lidwoorden voorkomen.

Ten afscheid

Als wij afscheid nemen en ieder gaat zijns weegs en ik bedenk halverwege dat ik u nog iets wil zeggen, dan doe ik weer iets merkwaardigs met het woordgeslacht van ‘weg’. Wat ik u nog wilde vertellen, is dat als u bij westenwind in Zandvoort bent en u hebt het gevoel dat u aan lager wal zit, dan moet u voor de aardigheid eens over deze uitdrukking mijmeren. Is lager hier een vergelijkende trap (waar is de hogere wal?) of een vrouwelijke verbuiging (wal is mannelijk)?

Om nog even terug te komen op ‘ten’ en ‘ter’, het is mij ten enen male onduidelijk wat ‘ten’ en ‘ter’ uitspoken in ‘ten achter stellen’, ‘ten onder gaan’, ‘terneergeslagen’ (vergelijk ‘tevoren’, ‘te boven komen’) en ‘uit en ter na’.

Ik beschouw die combinaties met ‘ten’ en ‘ter’ als fossielen. Het aantal afwijkingen is groot, zeker als je het vergelijkt met het kleine aantal onzekerheden dat wij zelf hebben over ‘de’ en ‘het’. Zo groot, dat het voor mij het beste bewijs is dat Nederlanders, pardon, sprekers van het Noordnederlands, zich nooit veel aan het woordgeslacht gelegen hebben laten liggen.

J.W. Nienhuys

Technische Hogeschool

Eindhoven