Onze Taal. Jaargang 52

[p. 118]

De taal van de recessie

Tijdens een economische recessie moet door velen iets worden prijsgegeven. Inleveren noemt men dat, waarmee de neutrale betekenis van dit woord (bezorgen, doen toekomen, inzenden, terugbrengen) verschoven blijkt naar de onaangename inhoud van afgeven, gedwongen afstaan, prijsgeven, opofferen. De ontmanteling van de verzorgingsstaat veroorzaakt spanningen, verscherpt belangentegenstellingen en doet de onenigheid toenemen. Gelukkig leven we in een land waar meningsverschillen niet met geweld maar met woorden worden uitgevochten. De debatten worden in de recessie feller, de argumenten indringender geponeerd. Men kan treuren over het voorbij zijn van de vette jaren van voorspoed en zich zorgen maken over de toekomst. Eén lichtpunt moge ons verblijden: de taal, onze taal, vaart er wel bij.

Onaangename gevolgen van de teruggang in de conjunctuur doen de getroffenen protesteren. Overdrijven is dan menselijk en levert in schromelijke gevallen prachtig nieuw taalgebruik. Aan de andere kant zijn de geruststellers te horen die met meesterlijke eufemismen de harde feiten verzachten of kwalijke gevolgen lieflijk benoemen. Ook daar een weelde van taalhantering. Centraal bevinden zich de deskundigen van wie wordt verwacht dat zij oorzaken en effecten verklaren, verbanden leggen en de toekomst voorspellen. Hun jargon groeit sneller dan de omvang der problemen. Onmachtig vluchten zij in een ongekende rijkdom van nieuwe vaktermen. De economie stagneert; de taal bloeit.

Het lijkt wel alsof de bandbreedte van ons taalgebruik met de komst van de recessie is toegenomen. Enerzijds dramatisering: Aan de onderkant van de inkomensladder, laagstbetaalden op de tocht, het mes in de uitkeringen, bedrijfssterfte, vernietiging van werkgelegenheid, sterfhuisconstructie. Anderzijds de bijna medicinale manieren om erge zaken te verbloemen: We moeten allemaal ons steentje bijdragen door een stapje terug te doen. Maar als we met z'n allen het dorre hout kappen en de buikriem een gaatje aanhalen, is de toekomst beslist een haalbare kaart. Let op de verkleinwoorden en de kinderlijke toon waarop men patiënten pleegt toe te spreken.

Verbale beïnvloeding

Naast keiharde uitdrukkingen als uitstoot van arbeid en affakkelen van het overschot aan arbeidskrachten steken we de kop in het zand met escapismen als tegenvallers, draagvlakken, sociale plannen, contourennota's en inkomenspolitiek gemotiveerde lastenverleggingen. Het dualisme van heftigheid en kalmte, van drama en intoming weerspiegelt zich in het taalgebruik tijdens de recessie.

Wat te denken van een term als vraaguitval? Uitval is meestal plotseling, totaal en daarom traumatisch. Of het nu wordt gezegd van haar, elektrische stroom of voetballers, paniek is nabij. Toch bedoelen de economen met vraaguitval slechts aan te geven dat het evenwicht tussen vraag en aanbod is verstoord door een afname van de eerstgenoemde. Niet wordt bedoeld (maar wel gesuggereerd) dat er in het geheel géén vraag meer is. Bedoelde of onopzettelijke verbale schokwerking? De uitdrukking deze arbeidsplaats is vervallen is ronduit misleidend. Immers zelden betreft het een baan als die van de stoker op een elektrische locomotief. Iemand wordt gewoonweg ontslagen (een wijker) en zijn functie herverdeeld onder de blijvers.

Ach, het voorvoegsel her-! Welk een lenig middel om diepgaande wijzigingen te bagatelliseren tot nader bezien! Een beleid dat sterk van koers verandert, is eerst heroverwogen. Deze herbezinning leidt dan tot een heroriëntering, vervolgens tot een herschikking van prioriteiten en mondt ten slotte steevast uit in een herstructurering. Door aldus bedachtzaamheid en ampel beraad te impliceren krijgen ook hals over kop uitgevoerde, drastische noodmaatregelen een bestuurlijke waardigheid en soms zelfs - zoals in herindustrialisatie - een dosis hoop en vertrouwen.

We zien trouwens een algemene opleving in het gebruik van kalmerende termen, van fluwelen taal die zure recessievruchten poogt te verzoeten: Nu de groei er uit is en wij dus nulgroei constateren, nu het ons minder voor de wind gaat, moeten we matigen en versoberen. Onze ondernemingen slanken af. Onze lonen staan onder druk. De opbrengsten van de afdrachten nemen af. Het beleid wordt omgebogen naar een herstelbeleid. De prognose wordt in neerwaartse richting bijgesteld door zaken met een lage haalbaarheidsfactor op te schorten. Voordat voor zwakkere bedrijven euthanasie wordt overwogen, kan men eerst nog de nullijn aanhouden en afbouwen. Onder deze verbale narcose is het met ons nog niet zo vreselijk slecht gesteld. In het ergste geval zullen we wat moeten minderen omdat we worden gekort of afgetopt.

Kunstwoorden

De gogen laten ons met hun taal in deze recessie niet in de kou staan. Onze doctorandussen hebben nieuwe groeigronden gevonden voor fraaie constructies waarin het beleid wordt omgeven met indrukwekkende hoedanigheden. Het beleid is onder andere voorwaardenscheppend, overdrachtstimulerend, kapitaalverstrekkend, lastenverlichtend en werkverruimend. Boven alles is het beleid herkenbaar als een meersporenbeleid waarin het ene wordt gedaan zonder het andere te laten. Hier zijn het niet mededogen (met de moeilijk plaatsbaren) of vrees voor gezichtsverlies die het gebruik van taalnevelen bevorderen. Het lijkt meer een routinematig in kunstwoorden vatten van problemen die men nog lang niet meester is, maar wel alvast benoemt. Worden jeugdwerklozen, trendvolgers, schoolverlaters, beroepsafhankelijken, structurele overwerkers, arbeidsongeschikten, bijstandmoeders werkelijk wijzer van termen als draagkrachtbeginsel, kostwinnersprincipe, tewerkstellingszone, uitkeringsgerechtigden, ketenaansprakelijkheid, regeeraccoorden, meerjarenafspraken en andere taalkundige verworvenheden! Of hebben we hier te maken met een scheve lastenverdeling, een te grote ombuigingsdruk en een te ver gaande regelgeving die een vermindering van regeldichtheid - dus deregulering - vergt? Inderdaad! Wij moeten terug naar af! Het beleid moet op de helling! En geen stappenbeleid. Neen! Wat is er broodnodig? Een forse aanpak. Wat moet weg? De verkokering. Wat dient met kracht van de hand te worden gewezen? Het huidige inkomensplaatje. Wat moet worden teruggedrongen? Het financieringstekort. En wat is een volstrekt fout vertrekpunt? De koopkrachthandhaving. Voor het rendementsherstel moet een beleidsaanzet komen, zodat er een overlevingsperspectief ontstaat! Zo! En als u het na deze overredende uiteenzetting nog steeds niet eens bent met de solidariteitsheffing dan zijn de gevolgen voor uw rekening.

[p. 119]

Demagogen en leuzenschrijvers

Bij een onlangs door een reclamebureau uitgeschreven ideeënprijsvraag kreeg de suggestie om in het vervolg de taal van economen, welzijnswerkers, vakbondsleiders en politici te ondertitelen een eervolle vermelding. De deskundologische krachttaal die als een ondoordringbare rookwolk boven het verbale slagveld van de recessie hangt, kan echter niet verhullen dat sommige bevolkingsgroepen danig gepakt worden. Niet alleen de tweeverdieners. Velen worden door de teruglopende conjunctuur in het nauw gedreven. Die gaan dan de straat op om te demonstreren. Hun ongenoegen wordt daarbij vaak verwoord in een krachtige toespraak van een vakbondsman. Zijn toon is dreigend; wanneer hij uitgesproken is, vreest men oproer. Toch is de woordkeus voor die gelegenheid opvallend gematigd en ingehouden.

Zijn dreigementen zijn bij voorbeeld: De maatschappelijke ontwrichting, veroorzaakt door de onzalige ingreep van de regering, valt slecht. De botte bezuiniging is een slechte zaak. De aanval op onze koopkracht moet worden afgeslagen. Wij nemen deze zaak hoog op en zijn er diep door geschokt. Sterker nog: wij zijn vervuld van afkeer en verklaren het herstelplan voor technisch failliet. De eisen van werkgeverszijde zijn onverteerbaar en worden dan ook scherp veroordeeld, want het zijn onoverkomelijke voorwaarden die aan de kaak gesteld moeten worden. Wij spreken het onaanvaardbaar uit. De stemming is geladen. Wij kondigen verzet aan waarbij harde acties niet worden uitgesloten...

Getergde menigten raken door zulke getemperde, maar demagogisch gebrachte dreigementen onevenredig sterk opgewonden: de spandoeken worden uitgerold, de protestmars begint.

Ik vraag me wel eens af wie de in een betoging of prikactie opgevoerde leuzen verzint. Sommige, vaak de raakste, lijken door de demonstranten zelf bedacht. De kreet Voor een dubbeltje geboren, voor een kwartje gepakt ontsproot uit het brein van de pasbenoemde burgemeester van Amsterdam. Toch doet de eentonige felheid van de teksten een professionele ondersteuning vermoeden. Is leuzenschrijver een beroep? Opvallend is hoe vaak i-klanken (als in ikke) op de doeken en borden voorkomen: De bewindsman kan stikken. We vertikken het deze bittere pil te slikken. We zien het niet meer zitten. We pikken het niet langer. De kraan gaat dicht. Het toneel krijgt een tik. De rijmpjes die vaak op de namen der betrokken ministers worden gemaakt, liegen er niet om. Daar is grove taal gans een woedend volk!

Om, dames en heren. te eindigen in een meer opgewekte toonaard ten slotte enige aandacht voor de hoopvollen, de optimisten. Zij constateren dat de recessie niet doorzet, want de conjunctuur is door de bocht. De beurskoersen trekken aan en de investeringsquote zit weer in de lift. Door onze positieve grondhouding kunnen we in het komende traject van het tijdpad kansen oppakken.

Wie zei daar nog iets over taalarmoede?

J.F. Remarque