Onze Taal. Jaargang 52

[p. 101]

[Nummer 9]

Onbegrijpelijke fouten
Woordblindheid, méér dan een leeshandicap

Het begint meer bekendheid te krijgen dat een behoorlijk aantal leerlingen op de basisschool en in het voortgezet onderwijs moeilijkheden heeft met lezen en spellen. Minder bekend is dat ook een flink aantal volwassenen hiermee te kampen heeft, en dat dit euvel zeer diep kan ingrijpen in het persoonlijke en maatschappelijke leven van de betrokkene.

Lezen en schrijven zijn in ons maatschappelijk bestel basisvaardigheden. Iedereen met een normaal verstand wordt in staat geacht deze vaardigheden te kunnen verwerven. Lukt dit niet, of niet goed, dan is de gevolgtrekking veelal: dom, lui, onwillig, slordig, doet zijn best niet, wanneer het jeugdigen betreft en ‘nou ja,... die...! Dat Stelt immers niets voor!’ wanneer het om volwassenen gaat. Een deel van de laatsten heeft geleerd het probleem op te vangen of te omzeilen. Er is echter een aanzienlijk aantal dat eronder lijdt en waarvoor lees-/spelproblemen een onoverkomelijk obstakel vormen voor verdere persoonlijke ontplooiing en maatschappelijk (kunnen)functioneren.

Ter illustratie een passage uit het artikel Solliciteren en selectie door Bert Edens (‘Onze Taal’ november 1982).

‘Spelfouten en verschrijvingen (in sollicitatiebrieven) vind ik erg omdat ze mij iets zeggen van de zorg die iemand aan zijn werk besteedt en omdat ik weet dat werkgevers ze veroordelen’!

Het is deze - overigens begrijpelijke - instelling die menige volwassene met taal- /spelproblemen slapeloze nachten bezorgt wanneer een sollicitatiebrief geschreven moet worden. Er hangt voor de sollicitant immers veel van af. Hij wéét dat hij fouten schrijft maar herkent zijn eigen fouten niet, ondanks de zorg aan zo'n brief besteed. Zelfs bij het overschrijven van een ‘goed’ voorbeeld worden fouten en verschrijvingen gemaakt, waardoor zo'n brief meteen belandt op de stapel ‘ongeschikt’.

Hetzelfde geldt voor het schrijven van verslagen en rapporten, schriftelijke tentamens en examens.

Spelling, taal en stijl worden in bepaalde situaties als een visitekaartje beschouwd, ongeacht werkelijke intelligentie, capaciteiten en werkkracht.

Voor velen is het moeilijk indenkbaar dat mensen met een normale, of zelfs goede intelligentie zozeer kunnen worstelen met gedrukte en geschreven teksten dat ze schrijven ‘grag wil ik dit aan u voorlechen’ en dat niet zien; of lezen ‘hij trok zijn zondige kleren aan’ als er zondagse kleren staat.

Bij zulke onbegrijpelijke en, naar men meent, domme fouten is in veel gevallen sprake van woordblindheid of dyslexie. Woordblindheid komt veel voor. Dr. Chr. Kuipers stelt in haar boek Woordblind (Staatsuitgeverij, inmiddels gevolgd door een tweede deel De behandeling van woordblindheid bij dezelfde uitgever) dat 10% van de totale schoolbevolking er in meer of mindere mate last van heeft. Een aantal dat bevestigd wordt op scholen die regelmatig onderzoek laten verrichten om in een vroeg stadium woordblindheid op te sporen en te behandelen.

Het aantal volwassen woordblinden in ons land is met bekend. Uit reacties op recente publiciteit over het onderwerp blijkt dat zeer veel volwassenen er hinder van ondervinden of duidelijke

[p. 102]

problemen hebben, maar het meestal trachten te verbergen. De schande voor dom te worden aangemerkt speelt hierbij een grote rol. Hiernaast is er een groep die duidelijk beneden zijn niveau is gebleven door grote achterstanden.

Wat is dyslexie?

Dyslexie wordt omschreven als een bemoeilijkt aanleren van de gedrukte en geschreven taal bij normale verstandelijke begaafdheid. De oorzaak is nog niet precies bekend. Het wordt wel toegeschreven aan een vertraagde rijping van de hersenhelft waarin de taal zetelt; ook aan een onvoldoende wisselwerking tussen de beide hersenhelften. De laatste jaren is echter wel duidelijk geworden dat woordblindheid te maken heeft met taalvaardigheid, bij voorbeeld de manier waarop wordt omgegaan met de betekenis van woorden, óók wanneer niet gelezen wordt. Opvallend is dat het verschijnsel meer wordt aangetroffen bij jongens (mannen) dan bij meisjes (vrouwen); dat het dikwijls familiair voorkomt en dat woordblinden vaak creatief begaafd zijn.

Het is verbazingwekkend hoeveel ezelsbruggetjes, handigheidjes en trucjes kunnen worden ontwikkeld en aangewend om de manco's op lees- en spelgebied te camoufleren. Dikwijls ontstaan de echte moeilijkheden pas in het voortgezet onderwijs met de vreemde talen en de moeilijker woorden bij de zaakvakken.

Voor de meeste dyslectici is de schoolopleiding een lijdensweg, speciaal wanneer het verschijnsel niet herkend wordt en er dus niets aan wordt gedaan. Leerproblemen worden dan maar al te vaak tot opvoedingsproblemen, en problemen met de opvoeding worden dikwijls problemen van het hele gezin.

In vele gevallen wordt die lijdensweg geprolongeerd in het latere leven; men blijft duidelijk beneden zijn niveau door grote achterstanden. Anderen leren hun tekort te compenseren, maar blijven er hinder van ondervinden bij vervolgstudies of opleidingen, of bij de uitoefening van hun beroep.

Toch is behandeling heel goed mogelijk en is er bijna altijd iets aan te doen, zeker bij vroegtijdige herkenning.

Niet iedereen die moeite heeft met lezen of die slecht spelt, is woordblind. Er kunnen ook andere oorzaken zijn voor leesmoeilijkheden. Wàt de oorzaak ook is, niet goed kunnen lezen is niet alleen een belemmering, het is een handicap. Men mist veel wanneer geen kranten, tijdschriften en boeken worden gelezen, maar tevens komt veel informatie van algemene aard niet, of niet goed over. Ondertiteling van tv, plaatsnamen (openbaar vervoer en anwb-borden), straatnamen, telefoonboek, advertenties, gebruiksaanwijzingen, handleidingen bij bouwpakketten, bijsluiters van medicijnen, om maar enkele zaken te noemen, zijn alle gebaseerd op het kunnen lezen. Wanneer iemand dergelijke mededelingen of aanwijzingen niet goed of helemaal niet kan ontcijferen, worden soms enorme blunders gemaakt en erger.

Tegenzin in lezen

Woordblinden en allen die moeite hebben met lezen, ontwikkelen meestal een tegenzin in lezen. Het kost hen veel moeite en inspanning om een tekst te ontraadselen. Ze lezen langzaam, hakkelend, radend, draaien woorden of letters om, lezen een ander woord dan er staat en zo meer, waardoor de inhoud niet, nauwelijks, of verkeerd wordt begrepen.

Toch is het uiterst belangrijk dat ze wèl lezen, woordbeelden gaan herkennen, hun woordenschat uitbreiden en vooral: in aanraking komen met taal. De Wenteltrapserie (Wolters-Noordhoff, en verkrijgbaar in de boekhandel) heeft bewezen dat aangepaste boeken hierbij kunnen helpen. Door deze boeken wordt de ‘leesdrempel’ gemakkelijker genomen en lezen wordt werkelijk beleven in plaats van alleen maar opzeggen van wat men in de gedrukte tekst ziet. Naast lees-beleven geeft het zelfvertrouwen en, dikwijls, een bevrijd gevoel ‘ik kan wèl een boek lezen’, veelal gevolgd door de vraag naar meer van zulke boeken.

Aangepaste boeken

Boeken voor hen die moeite hebben met lezen en speciaal voor dyslectici moeten aan een aantal voorwaarden voldoen, want:

1 Leesniveau en belevingsniveau van de lezer liggen ver uit elkaar. Boeken die lezers met geringe leesvaardigheid ‘lees-technisch’ aan kunnen, spreken hen inhoudelijk meestal niet aan, omdat de inhoud te kinderlijk is en niet (meer) aansluit bij hun belevingswereld. Boeken die wel boeien, zijn lees-technisch voor hen echter niet toegankelijk. Schrijftrant en lees-technische moeilijkheden van aangepaste boeken moeten dus (heel) eenvoudig zijn, maar de inhoud moet zijn afgestemd op een hogere leeftijd.

2 Er bestaat een aantal lees-hindernissen waarmee rekening moet worden gehouden zoals: fonetisch moeilijke woorden, (gelukkig, met driemaal een ‘u’-klank; beleven); woorden waarop een verkeerde klemtoon gelegd kan worden (régent, regènt); woorden met veel medeklinkers achter elkaar (herfstblad) en zo meer.

Ook kleine woordjes als de, het, een, en ‘individualiteitsloze’ woorden kunnen moeite geven. Een zin als ‘Dat heb ik hem nu al wel drie keer gezegd’, die erg gemakkelijk lijkt en dit ook is voor een jeugdige ‘gewone’ lezer, kan onoverkomelijke moeilijkheden opleveren, terwijl een lang woord als ‘pannekoekhuis’ soms geen moeite oplevert. Concrete herkenbaarheid en klankzuiverheid zijn belangrijker dan woordlengte. De herkenbaarheid van bepaalde woorden wordt vergroot door splitsing door middel van een koppelteken zoals herfst-blad.

3 Hindernissen van andere aard zijn een bepaalde onhandigheid met woordbetekenissen, met ongewone of onbekende woorden, met begrippen die te maken hebben met tijd en met ruimtebeleving, abstracte begrippen, beeldspraak, zegswijzen, vreemde termen, buitenlandse plaats- en persoonsnamen. Een geijkte uitdrukking als ‘Er valt een pak van mijn hart’ wordt vaak letterlijk opgevat.

Om hieraan tegemoet te komen worden moeilijk herkenbare woorden in kort bestek herhaald om het woordbeeld in te prenten (Avonturen van de Baron, deel I p. 31/33, 7 maal het woord sinaasappel(s) in 20 regels). Bij begripsmatig moeilijke woorden wordt de woordbetekenis omschreven (Het Schateiland, p. 106/108, vele malen de woorden skelet en geraamte). Zegswijzen, indien gebruikt, worden verklaard en herhaald (Gappen, p. 42/43, technische knobbel). Buitenlandse namen worden, waar mogelijk, omgezet in Nederlandse namen (Alleen op de Wereld, de aap Joli Coeur wordt Harte-dief genoemd). In een aantal boeken wordt extra aandacht geschonken aan het tijdsbesef: de volgende morgen, even, daarna, een poos later en dergelijke, evenals aan woorden en begrippen die met ruimtelijk beleven te maken

[p. 103]

Tweemaal hetzelfde fragment uit Alleen op de Wereld door Hector Malot.
Links uit de 36e druk van de geautoriseerde vertaling van J.M. Bloemink-Lugten en F.H.N. Bloemink (volledige uitgave. V.A. Kramers, 's Gravenhage).
Rechts de door H. Kernkamp-Biegel bewerkte tekst voor de Wenteltrapserie (Alleen op de Wereld, dl. 1. Wolters-Noordhoff Groningen).

hebben; ernaast, erin, erop, diep, hoog, laag enz.

Het belangrijkste is, dat de tekst de belangstelling van de lezer wekt en blijft boeien. Hoe meer dit het geval is, des te beter worden leestechnische moeilijkheden ‘genomen’, dit laatste natuurlijk binnen bepaalde grenzen. Hiervoor is nodig dat moeilijke lezers begrijpen wat ze lezen. Die begrijpelijkheid wordt verkregen door het gebruik van korte zinnen met een eenvoudige zinstructuur, een beknopte verteltrant met weinig beschrijving maar veel actie door onder meer veel gebruik van directe rede en dialoog, korte hoofdstukken die bij voorkeur zo eindigen dat ze uitnodigen tot verder lezen. Eenvoudige taal, logisch en concreet, die aansluit bij woordgebruik en spreektaal van de lezer.

Minstens even belangrijk zijn factoren als: compositie, structuur van het verhaal, verdeling van spanning, herkenbaarheid van de karakters, emotionele herkenbaarheid voor de lezer, stilistische aspecten en taalgebruik.

Bewerkte boeken

Dit alles geldt ook voor het bewerken van bestaande boeken. De opgaaf hierbij is: het verhaal (soms sterk) bekorten en een bepaalde vorm geven, waarbij toch de oorspronkelijkheid bewaard moet blijven. Marten Toonder heeft dit laatste eens treffend uitgedrukt met ‘De ziel van het verhaal mag niet verloren gaan.’

Structureel gezien houdt bewerken in:

- alle ‘plot’-elementen en onderdelen die niet essentiëel zijn of het verhaal vertragen, laten vervallen; evenals bijkomstigheden die verwarring (kunnen) wekken.

- beschrijvingen inkorten. Langdradige beschrijvingen laten vervallen, evenals beschouwingen, filosofisch getinte tekstdelen enz.

- toevoegen van verduidelijkende verbindingszinnen of -woorden, evenals noodzakelijke uitleg/verklaringen. Tekstgedeelten soms hergroeperen.

Speciaal bij bewerkingen is het aan te bevelen de zinslengte te variëren om eentonigheid te vermijden. Om de lezer bekend te maken met de ‘setting’ van het verhaal wordt dikwijls een kort voorwoord toegevoegd als situatieschets. De inhoud kan hierdoor beter worden geplaatst èn begrepen.

Zowel bij het schrijven van oorspronkelijke verhalen als bij het bewerken moet de auteur zich veel beperkingen opleggen. Korte zinnen, vermijden van het gebruik van bijzinnen en samengestelde zinnen, in combinatie met de onvrije woordkeus, resulteert nogal eens in een statisch, stoterig taalgebruik. Of het leidt tot een onnatuurlijke verteltrant, of het wordt een leeslesje: onderwerp-persoonsvorm. Zo'n tekst is misschien wel gemakkelijk te lezen maar voegt weinig toe aan het taalbegrip en de taalontwikkeling, en juist dàt is belangrijk.

Ten slotte moet worden vermeld dat ook de typografische vormgeving, lettertype en -grootte een rol spelen bij de leesbaarheid en de leesmotivatie.

Een te grote letter wordt door oudere lezers vaak als kinderachtig ervaren, waardoor zo'n boek bij voorbaat afgewezen wordt. Het stigmatiserende effect van ‘aparte boeken’ moet niet onderschat worden.

De beste garantie dat men in zijn opzet geslaagd is, ligt in het feit dat ook gewone lezers zulke speciaal samengestelde boeken met plezier lezen zonder te bemerken of te beseffen dat dit aangepaste boeken zijn.

Een aardig voorbeeld dat woordblindheid geen modeverschijnsel is, is te vinden in het boekje Uit het verleden van Lunteren door P. Hoekstra (Schaffelaarreeks nr. 13, bdu, Barneveld).

In een ‘reekening’ uit de laatste jaren van het stadhouderschap van de Oranje's worden opvallende woordbeeldfouten aangetroffen bij de spelling van het woord paard(en).

‘voor mijn heer nagglas voor de prins gereede 2 maal het losse pard (paard) na Arem (Arnhem) 1 paart na het Veer nog eens 2 paarde van Ede na Bernevelt en 2 paart van Ede na Berneveld Hoevelok en Amersvoort en 2 paarde voor de koets van Lunteren na Roosendal’...

H. Kernkamp-Biegel

Ede