Onze Taal. Jaargang 52

Friese-taalpolitiek

Het streven om het Fries naast het Nederlands een gelijkwaardige en gelijkberechtigde positie als bestuurstaal in Friesland te geven, houdt al een keuze in. Gelijkwaardigheid en gelijkberechtiging van beide talen in een maatschappelijke context waarin beide talen niet gelijkwaardig en gelijkberechtigd (kunnen) functioneren, vragen om een taalregeling waarin beide talen niet elkaars concurrent zijn. Wanneer beide talen wel in een concurrentiepositie ten opzichte van elkaar verkeren, komt de lage taal(variant) door zijn relatieve gebrek aan status zeer zwak te staan.

Gelijkwaardigheid en gelijkberechtiging kunnen in het geval van twee ongelijke talen niet eerder worden verwezenlijkt dan wanneer ieder van beide talen in een niet-concurrente sfeer een reëel functionerende positie wordt toebedeeld. Vandaar dat de selectie van een principe in de tweetalige situatie van Friesland nooit een keuze voor een stelsel met alleen maar individuele taalrechten of voor een stelsel van dubbeltaligheid (het gelijktijdig gebruiken van beide talen) kan zijn. De eerste keuze valt af, omdat die keuze niets zegt over het gedrag van de overheid zelf. Een overheid die verklaart dat zij de gelijkwaardigheid en gelijkberechtiging van beide talen nastreeft, behoort die verklaring op haar eigen gedrag te betrekken. De tweede keuze is irreëel omdat dan twee ongelijke talen in een onmogelijke concurrentieverhouding worden gebracht. Er is evenwel een andere keuze mogelijk. Zo'n keuze moet beide talen niet alleen een reëel functionerende positie toekennen, maar het eveneens mogelijk maken dat de betekenis van taal als communicatiemiddel voor een groep tot zijn recht komt. Met andere woorden, zo'n keuze moet met de boven-individuele betekenis van taal rekening houden.

Die voorwaarden leiden naar een keuze voor een stelsel van tweetaligheid waarin afhankelijk van de situatie of alleen het Fries of alleen het Nederlands wordt gebruikt.

De provinciale taalpolitiek gaat uit van dit stelsel van tweetaligheid. Deze keuze is duidelijk geformuleerd en verantwoord in het Interim-rapport Fries in het Officiële Verkeer en wordt in de praktijk toegepast. De historische achtergronden heb ik uitvoerig belicht in mijn studie De ûntjouwing fan it Frysk yn it offisiële ferkear, Ljouwert 1982.

Het spreekt voor zich dat de keuze voor het principe van de tweetaligheid betekenis krijgt wanneer die keuze wordt ingepast in het in Nederland geldende juridische stelsel. Een codificatie in de vorm van een formele wet of een provinciale (gemeentelijke) verordening is op den duur nodig teneinde zekerheden voor de - in Friesland woonachtige - niet-Friestaligen te scheppen. Hun rechtsbescherming mag niet in het gedrang komen. Codificatie speelt behalve uit een oogpunt van rechtsbescherming nog een andere rol, namelijk om de keuze voor een bepaald principe tot beleid te maken. Voor dat doel staan dezelfde mogelijkheden open. Over één van die mogelijkheden nog het volgende. Nagenoeg elk besluit van provinciale of gedeputeerde staten kan wegens strijd met de wet of het algemeen belang spontaan door de Kroon worden vernietigd. Die mogelijkheid maakt codificatie door een provinciale verordening onzeker. Deze onzekerheid kan worden vermeden indien met de rijksoverheid overeenstemming bestaat over de inhoud van zo'n verordening. In het geval van overeenstemming zal de rijksoverheid niet bevorderen dat een provinciale verordening die aan bepaalde eisen voldoet, die inherent aan de Nederlandse rechtsorde zijn, ter vernietiging aan de Kroon wordt voorgelegd.

Beleid in hoofdlijnen

De keuze voor een stelsel van tweetaligheid heeft in 1978 op provinciaal niveau de instemming van provinciale staten gekregen. Tegelijkertijd kwamen de hoofdlijnen van het te voeren beleid vast te staan. Deze vorm van codificatie is nodig maar niet voldoende, omdat het spontaan vernietigingsrecht als een zwaard van Damocles boven elk provinciaal besluit hangt dat in dit verband wordt genomen. Daarom is het voor de provinciale overheid van zo groot belang om samen met de rijksoverheid een nieuwe formele basis te formuleren als vervanging voor het kabinetsstandpunt van 9 december 1953. De rijkscommissie Friese taal die op aandringen van de provincie Friesland daarvoor is ingesteld, heeft in dit kader dan ook een belangrijke taak. De provincie streeft met andere woor-

[p. 12]

den naar een aanvullende codificatie. Aan de uitwerkingsfase zitten twee kanten: het gaat er niet alleen om het gekozen principe tot een algemeen geldend basismodel uit te werken, maar ook om de specifieke toepassing daarvan in een concrete situatie te formuleren. Over het algemeen geldende basismodel kan nog het volgende worden opgemerkt. Het voeren van een beleid ten aanzien van het Fries in het bestuurlijke verkeer is niet een exclusief provinciale verantwoordelijkheid. Het rijk en de gemeenten in Friesland hebben eveneens een - eigen - verantwoordelijkheid. Bij zoveel verantwoordelijke overheden is vanuit een oogpunt van rechtszekerheid een zekere eenheid van beleid voor de burgers wel gewenst. Met het rijk wordt in de codificatiefase een bepaalde consensus nagestreefd. Het bereiken van een consensus met de gemeenten is alleen door het aantal al moeilijk te realiseren. De noodzaak tot een bepaalde eenheid van beleid te komen, blijft evenwel bestaan. Door alle overheden in Friesland eenzelfde vorm voor te schrijven (een beleidsplan) en minimale regels te stellen over de inhoud van zo'n beleidsplan, is het mogelijk de gewenste eenheid gedeeltelijk te realiseren. Wat zullen die minimale regels echter inhouden? Die regels zouden dienen aan te sluiten bij wat nu al een maatschappelijke consensus lijkt te zijn, namelijk bij het beginsel van het volgend taalgedrag. Vrij algemeen is de opvatting ontstaan dat de eigen verantwoordelijkheid van de lagere overheden in ieder geval behoort in te houden dat de overheid zich aansluit bij het taalgedrag van de burger die zich tot die overheid richt. Verder kan het algemeen geldende basismodel niet gaan. Aan de andere kant maakt de concrete, locale situatie het onmogelijk om - als dat al in overeenstemming zou zijn te brengen met de eigen verantwoordelijkheid van de gemeente - de inhoud van een dergelijk beleidsplan diepgaand te regelen. Dat betekent dat het beleidsplan behalve door de provincie eveneens door de gemeenten moet worden geconcretiseerd. Die omstandigheid maakt een algemeen toepasbaar model onmogelijk.

Wat de uitwerking in een beleidsplan voor de provinciale praktijk betreft: daar wordt thans aan gewerkt. Eén meer specifiek element, namelijk het geven van kosteloze vertalingen van Friestalige documenten, is - vooruitlopend op zo'n plan - al wel provinciaal beleid. Vertalingen worden gratis gegeven aan direct-belanghebbenden die buiten Friesland wonen of die korter dan twee jaar in Friesland woonachtig zijn. Ook na die termijn van twee jaar kunnen onder omstandigheden gratis vertalingen worden gegeven.

Voorwaarde voor invoering

De invoeringsfase kent ook weer twee aspecten. Behalve om de invoering zelf, gaat het eveneens om de voorwaarden waaronder de invoering mogelijk is.

Het zijn vooral twee voorwaarden die de mogelijkheden met betrekking tot de invoering bepalen. Aan de ene kant is een positieve gezindheid ten aanzien van het gebruik van het Fries naast het Nederlands bij het provinciale ambtelijke apparaat nodig. Daarnaast moet een ambtelijke organisatie ook daadwerkelijk in staat zijn om het beleid op dit punt uit te voeren. Daarvoor is voldoende kennis van het Fries nodig. Ten aanzien van de invoering is wel al het een en ander gedaan, alleen nog niet overeenkomstig een beleidsplan. Belangrijk is dat het werken volgens het beginsel van het volgend taalgedrag een vaste gewoonte begint te worden. Verder zijn vooral de Friestalige personeelsadvertenties van belang. Nu er evenwel nog geen beleidsplan is waarop de invoering is gebaseerd, kan slechts weinig systematisch informatie worden gegeven over de achtergrond en de bedoelingen van het beleid. Door die informatie kan een aantal onduidelijkheden worden opgehelderd. Dat kan een gunstige invloed op de gezindheid hebben. Met betrekking tot het voorbereiden van de ambtelijke organisatie in het praktische vlak is meer gedaan: er zijn vertaalsters aangesteld die een tekort aan kennis van het Fries in de organisatie kunnen aanvullen, er wordt gewerkt aan de uitbouw van de terminologie van het Fries in het bestuurlijke verkeer en er zijn sinds kort scholingsmogelijkheden bij de Bestuursschool Friesland.

In deze bijdrage zijn verschillende punten, zij het beknopt, vermeld; meer nog zijn onbesproken gebleven door de beperkingen die ik mij heb opgelegd. Daardoor heb ik slechts een globale beschrijving kunnen bieden van een - niet in de laatste plaats door zijn gevoeligheden - zeer complexe materie.

K.J. van Dijk

ambtenaar provincie Friesland

Leeuwarden