Onze Taal. Jaargang 52

[p. 6]

Taaleconomie (slot)

In het november- en december-nummer stonden bijdragen over zuinig taalgebruik in spreek- en schrijftaal, bij verbuiging en vervoeging en in woordvorming. De auteur gaat nu verder met ‘groeten’ en eindigt met homoniemen.

Groeten en aanspreekvormen worden vaak vereenvoudigd tot korte woordjes: dag! (= goedendag), morgen! (= goede morgen) n'avend (= goede avond), tot ziens! (= tot wederziens), zeg jô! (= jongen), binnen! (komt u binnen), u (= uwe edelheid, bij Multatuli nog: uwee).

Bij geldswaarden, jaartallen, e.d. spreekt men de in cijfers geschreven woorden verkort uit: f 7,95 als zeven vijfennegentig in plaats van zeven gulden vijfennegentig cent; 1813 als achttien dertien in plaats van achttienhonderd dertien. Een kwartje is een kwart gulden, een dubbeltje een dubbele stuiver en 'n riks is een rijksdaalder. Kwart voor drieën wil zeggen: een kwartier voor drie uur.

De verkorting gaat tenslotte zover, dat alleen de beginletters overblijven en er z.g. letterwoorden ontstaan: eg, tv, btw, hts, enz. Dat men alleen de letters uitspreekt en niet de rest invult, blijkt uit het ontstaan van afleidingen: hts'er (student aan 'n hts), vvd'er (lid van die partij).

Voorvoegsels kunnen wegvallen, zonder dat de betekenis verandert. In afleidingen blijft het voorvoegsel vaak bewaard. Voorbeelden:

Wat let me? (wat belet me). Maar een beletsel is iets anders als letsel.

Ik kan 't niet vatten (voor bevatten), maar wèl: bevattelijk, bevattingsvermogen.

Dat hoef je niet te doen (voor behoef je).

Wèl: ten behoeve van, behoefte.

Dat hoor je niet te doen (voor behoor je).

Wèl: behoorlijk.

Je mag dat boek wel houden (voor behouden). Wèl: behoudend.

Dat portret lijkt niet (gelijkt niet). Wèl: gelijkenis.

Ik voel er niets voor (ik gevoel). Wèl: gevoelens, gevoelig.

Dat lukt je toch niet (gelukt).

Dat is niet zo makkelijk (gemakkelijk).

Wèl: gemak, gemakzucht.

De hele dag gesloten (de gehele dag). Wèl: in 't geheel niet.

Dat kan me niets schelen (verschelen). Dat maakt geen verschil.

Bijwoorden nemen soms de plaats in van werkwoordsvormen. Voorbeelden: Dat boek is pas uit (uitgekomen).

Ik heb het boek uit (uitgelezen).

Ik moet morgen vroeg op (opstaan).

Ik heb het eten al op (opgegeten).

Een bijzondere categorie vormen in dit verband de voornamen. Wilhelmus wordt meestal verkort tot Willem, soms nog verder tot Wim. Barbara wordt Babs genoemd, en zo zouden we nog talloze voorbeelden kunnen noemen. Voor wie er meer wil weten, verwijs ik naar het Woordenboek van voornamen door J. van der Schaar (Aula 76, Het Spectrum 1968), daar vindt men er honderden.

Behalve bij persoonsnamen vindt men dit verschijnsel ook bij plaatsnamen: Den Haag (voor 's-Gravenhage), Den Bosch (voor 's-Hertogenbosch), Gorkum (Gorinchem), enz. Wie hierover meer wil weten zij verwezen naar het Woordenboek der Noord- en Zuid-nederlandse plaatsnamen door J. de Vries (Aula 85, Het Spectrum 1962).

Syntaxis

In de syntaxis (leer van de zinsbouw) ontmoeten we de zogenaamde elliptische zinnen en de beknopte bijzinnen, die we als een vorm van taaleconomie kunnen beschouwen. Een elliptische zin bevat een ellips, dat wil zeggen de weglating van een of meer woorden, die er gemakkelijk bijgedacht kunnen worden, bijvoorbeeld ‘Brand!’ ‘Help!’ ‘Eind goed, al goed.’ Het is niet juist te menen, dat de spreker hier bewust iets weglaat: de omstandigheden dwingen hem of haar als het ware hiertoe. En spreekwoorden als het bovengenoemde hebben wel altijd alleen deze vorm gehad.

Een beknopte bijzin heeft hetzelfde effect, bijvoorbeeld ‘Thuis gekomen, zag hij, dat de kinderen veel rommel hadden gemaakt.’ Dat wil zeggen: Toen hij thuis gekomen was, zag hij, enz.

Soms wordt een bijzin in één woord samengevat. Een moeder dreigt haar kind, dat om 'n ijsje zeurt: ‘Niet zo zeuren, want dan word ik boos.’ Ze bedoelt: ‘Niet zo zeuren, want als je dat doet, enz. De zin ‘als je dat doet’ wordt samengevat door het ene woordje ‘dan’.

Verkorting vindt tegenwoordig veel plaats na het voegwoord ‘nadat’. Men gebruikt dan in plaats van de voltooid verleden tijd de onvoltooid verleden tijd, bijvoorbeeld in 'n krantebericht over een vliegtuigongeluk lezen we: ‘Nadat het toestel het water raakte, brak het in stukken.’ Oudere schrijvers zouden hier stellig geschreven hebben: ‘Nadat het toestel het water geraakt had’, enz.

Samentrekkingen vinden we in constructies als: ‘de jongens en (de) meisjes’; ‘hij lachte en (hij) huilde tegelijk’; ‘de voor- en nadelen’. Soms valt een hulpwerkwoord weg, wat mijns inziens stilistisch af te keuren is, bijvoorbeeld ‘Deze vraag moet gesteld’ (dat wil zeggen, moet gesteld worden).

Los van deze vier mogelijkheden van taaleconomie staan de homoniemen, die ik de ‘grote bezuinigers’ zou willen noemen. Volgens Van Dale zijn homoniemen woorden die gelijkluidend, maar in betekenis verschillend zijn, bijvoorbeeld hart en hard. Dit zijn homofonen, die gelijk luiden, maar verschillend gespeld worden. Daarnaast bestaan homografen, die ook gelijk gespeld worden, bijvoorbeeld ‘namen’. In ‘de namen van deze jongens’ is het 't meervoud van het zelfstandig naamwoord ‘naam’; in ‘ze namen de vlucht’ is het de onvoltooid verleden tijd van 't werkwoord ‘nemen’. Zo bezit elke taal talloze homoniemen, die een enorme besparing van de woordenschat betekenen. Deze zou vele malen groter moeten zijn, als er voor elk begrip 'n ander woord moest worden gebruikt.

Een homoniemenwoordenboek zou in menige boekenkast een welkome aanwinst kunnen zijn.

W.B. Rombouts

Den Haag