Onze Taal. Jaargang 52

[p. 1]

[Nummer 1]

De taalkundige als bewaker van de taal

Op 16 november 1982 werd er in Utrecht een ‘publiekssymposium’ gehouden onder de titel Tekort aan Taal.

Ruim 700 belangstellenden kwamen bijeen op initiatief van de Dienst Wetenschapsvoorlichting van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen om informatie te krijgen over taaltekorten in het dagelijks werk. Onder leiding van ons bestuurslid mevr. H. van den Horst-de Both werd er gediscussieerd over zeer uiteenlopende onderwerpen: taalproblemen van buitenlandse kinderen, tweetaligheid in Friesland, gebarentaal en kunstmatige spraak (het sprekende gasfornuis).

Over de Friese taalkwestie leest u elders in dit nummer. Hieronder staat de lezing die prof. P.C. Paardekooper op dit congres hield. Uit zijn voorbeelden blijkt dat er dringend behoefte is aan taalbewakers: wij gebruiken onze taal asociaal en hebben een taalminderwaardigheidsgevoel. In het buitenland doet men veel aan taalzorg maar hier slaapt bijna alles nog. Jaargang 52 van Onze Taal begint met een activerende bijdrage.

In verband met taal heb je o.a. vier soorten mensen. Dichters en romanschrijvers zijn letterkundigen: ze maken kunst uit taal, zoals b.v. beeldhouwers kunst uit steen maken en kunstschilders kunst uit verf en linnen. Maar een taalkundige doet niks artistieks: hij beluistert en beschrijft alle soorten gesproken taal (zelfs dialekt), maar ook wel geschreven taal ofwel tekst. Hij maakt misschien woordenboeken of spraakkunsten. Van Dale was dus een taalkundige, Koenen, Endepols eveneens. Maar Willem Brakman en Maarten 't Hart zijn letterkundigen.

Een taalkundige kan zich enkel met één taal bezig houden, maar ook met een vergelijking tussen twee talen. Ik doe zelf bv. sinds 40 jaar enkel aan neerlandistiek, maar ik had ook Nederlands met Engels kunnen gaan vergelijken, met het doel om aan Engelsen zo goed mogelijk Nederlands te leren, of omgekeerd. Dan ben ik tegelijk taalkundige en taalleraar.

Nou kan de Amerikaanse gezant in Nederland op zekere dag naar me toekomen, en zeggen: ‘In mijn beroep moet ik vanzelfsprekend heel goed Nederlands kennen; wilt u me die taal leren?’ Eigenlijk heb ik daar geen tijd voor, maar als taalpolitikus vind ik dit werk erg belangrijk, en om die reden kan ik ja zeggen. Een taalpolitikus wil de invloed van een taal zoveel mogelijk uitbreiden, en z'n positie zo sterk mogelijk maken. Het vastleggen van een standaard is daarbij natuurlijk erg belangrijk. Als iemand me Frans leert en vertelt dat je het woord voor ‘augustus’ op vier manieren uit kunt spreken, dan geef ik er de brui aan. Ook als ie bv. zegt dat je in Noord-Frankrijk voor kind ãfã moet zeggen, maar in Zuid-Frankrijk aanfaan, en ergens anders weer wat anders. Als wápens in de taalpolitieke strijd kan ik liedjes van Boudewijn de Groot gebruiken, maar ook poëzie van Gorter of romans van Brakman of 't Hart; dat zijn kunstwerken die je pas goed kunt genieten als je goed abn kent. In het buitenland heb je natuurlijk de steun nodig van een sterk tuisfront; die mis je als een Nederlander tegen een Amerikaan van een Nederlandse kursus zegt: ‘Jij bent ook hart-

[p. 2]

stikke idioot om Nederlands te leren! Had je niks beters kunnen kiezen?’ Als bewaker van de taal is de taalkundige tegelijk taalleraar en taalpolitikus. Welke problemen treft ie aan? We moeten allemaal de volgende dingen leren m.b.t. taal:

1. onze gedachtes logisch ordenen;

2. eenvoudige, goed gebouwde zinnen gebruiken;

3. ook in woordgebruik niet asociaal zijn; voortplanting zeggen (niet: procreatie); vernieuwing (niet: renovatie); het gaat u aan (en niet het regardeert u) enz.

Al die dingen moet de taalbewaker in ieder taalgebied bevorderen. Ik onderbreek m'n opsomming hier even, om die punten uit te werken.

1 en 2: gedachtes logisch ordenen en uitdrukken in eenvoudige, goed gebouwde zinnen. Dat is een eerste voorwaarde waaraan sociaal taalgebruik moet voldoen. Ik moet me als spreker telkens proberen te verplaatsen in de geest van de luisteraar. Ik moet duidelijk zijn, niet onnodig herhalen, ik moet hem niet vermoeien met onaffe of slecht gebouwde zinnen. Je kunt tegen de dokter zeggen:

‘Dokter, m'n dochtertje heeft sinds gisteravond ongeveer 39 graden koorts. Ze heeft na het eten twee keer overgegeven, en had vanochtend diarree.’

Maar je bent asociaal als je zegt:

‘Dokter, nou moet u es luisteren.

Gisteravond komt m'n man tuis, ja, hij was wat later als anders, want hij heeft tegenwoordig nogal es overwerk. Het is op de zaak is het tegenwoordig nogal druk, begrijpt u. Nou, en toen zegt ie ineens, hij zegt: gut, wat ziet Mientje er toch slecht uit.’ Enz. enz.

Een ander voorbeeld: iemand vraagt de weg. Ik kan antwoorden:

‘U loopt rechtdoor tot aan het viadukt, daarna neemt u de eerste straat rechts; dat is de Oostduinlaan.’

Maar ook:

‘De Oostduinlaan, zegt u? Nou, effe kijke, emme, ja, dan ken u het best, nee, toch niet; as u nou eerst rechtdoor loopt eh, ziet u dat viadukt? Nou, as u nou eh, nee, u loopt gewoon rechtdoor enne...’ enz.

Ik moet zeggen dat ik dat laatste type antwoord in Nederland vrij vaak tegenkom, en vrijwel uitsluitend het eerste type in Frankrijk. Ook bij jongere Franse kinderen valt de goeie taalbeheersing heel sterk op. In Frankrijk is taalkultuur, in Nederland bijna niet.

Een ander voorbeeld: ik kan me geen Franse of Waalse tv-uitzending herinneren waarin een spreker onaffe zinnen maakte, zeker een beroeps-verslaggever niet. Dat alles dan ook nog bij een vrij hoog spreektempo. En nu laat ik een bekende vpro-verslaggever uit Welingelichte kringen aan het woord (een beroepsman dus). Hij zegt:

‘nee, dat is jammer, dat is nieuws, eh meneer Hogevest eh, we moeten nog wat onderwerpen bespreken, 't is al weer eh...

't is bijna tijd zeker

5 uur 27 geworden, dus eh we sluiten eh dit gesprek, overigens zeer interessant maar af

ja

dus eh hartelijk dank’ enz.

En een politikus zegt:

‘nou eh, dat is in dit verband eh dacht ik eh bepaald niet te vrezen, omdat eh, naar ons oordeel toch wel dat regeerakkoord een eh vrij evenwichtige indruk maakt’ enz.

Een andere vergelijking. Een jaar of wat geleden moest de typiste van een Eindhovense th-prof. een band uittikken met een diskussie tussen hoogleraren en mensen met een soortgelijk iq. Om de haverklap moest ze naar d'r baas lopen om te vragen hoe ze fatsoenlijke zinnen moest maken van het zinswrakhout op de band.

Daartegenover stel ik een improvisatie van enkele Duitse joernalisten die tijdens een tv-uitzending vragen kregen over hun ervaringen aan het front in de laatste oorlog. Ik heb ongeveer drie kwartier gelet op de zinsbouw tijdens die improvisaties, en ik schat dat ik niet meer als eens per 5 tot 7 minuten een foute zin noteerde. Het spreektempo was overigens niet abnormaal laag.

Ik kom nu aan punt 3: asociaal woordgebruik. Meneer Dorknoper is een naïeve pronker, hij gebruikt dus schaamteloos asociale taal; dan kun je goed horen, hoe belangrijk ie is, hoe ver verheven boven het gewone publiek. Hij zegt dus renoveren, regarderen, intentioneel enz. en de joernalist Argus doet dat braaf na.

Niet alle geheimtaal-schrijvers doen dat opzettelijk. Maar sinds Vondeling en Renkema een geslaagde poging hebben gedaan om de Troonrede in sociale taal te schrijven, mogen we toch van een flinke verbetering spreken.

Een groot probleem blijft ongetwijfeld dat het vaak om hele moeilijke technische kwesties gaat. Dat mag een ekskuus blijven voor falen op dit punt. Maar het moet zo min mogelijk gebeuren.

Ook het zakenleven zondigt heel vaak heel zwaar door asociaal taalgebruik. Ik citeer een advertentie waarin iemand dit aanbiedt: Kalbsleberwurst, Fleischwurst, Kartoffelsalat, Wiener Würstchen, Bierwurst en Bauernmettwurst. De firma en de krant heten niet respektievelijk Albrecht Heinrich en Neue Rotterdamer Zeitung (zoals u natuurlijk dacht), maar - merkwaardig genoeg - Albert Heijn en Nieuwe Rotterdamse Courant! Nu blijkt ook waarom we zoveel Duits moeten leren: om te kunnen begrijpen wat Nederlandse firma's in Nederlandse kranten aan Nederlandse klanten te zeggen hebben. De bezetting ligt alweer tè lang achter ons.

Natuurlijk is kennis van een bepaalde hoeveelheid Engels voor een aantal Nederlanders absoluut nodig, maar ons onderwijs zou aanzienlijk kunnen besparen door zich op één internationale taal te richten (het Engels natuurlijk), en om dat in Frans en Duits aanzienlijk in te krimpen. Ook onze kontakten met Frankrijk en Duitsland zouden in veel gevallen in het Engels moeten gebeuren.

Asociale taal schrijven en spreken ook notarissen en advokaten vaak. Maar in een aantal gevallen hebben ze een geldig verweer: juridische geheimtaal is vaak onontbeerlijk om waterdichte formuleringen te krijgen in de wet en in vonnissen. Toch heb ik nog geen Vondeling onder de juristen op zien staan, die duidelijk zegt: ‘Schrijf graag en niet gaarne, schrijf als en niet indien, schrijf toch en niet desalniettemin.

Me dunkt dat je ook testamenten, vonnissen en wetsartikelen in kortere zinnen kunt formuleren en met modernere woorden als nu nog gebeurt.

Maar over dit onderwerp kun je dagen en dagen als taalkundige met juristen discussiëren, in goed gebouwde zinnen uiteraard, dus in sociale taal.

Ik kom nu aan een paar punten die specifiek zijn voor ons taalgebied. Wat is een taalgebied? Een streek waarbinnen de mensen - grof gezegd - dialekten en/of een ab spreken van een bepaald type. Zo heb je een gebied met Franse dialekten, dat - afgezien van een stukje in Kanada - een groot deel van Frankrijk omvat, een deel van België en een deel van Zwitserland.

[p. 3]

Maar in het land Frankrijk zijn ook streken waar de mensen Nederlandse dialekten spreken, Duitse, Keltische, Baskische en Italiaanse. Zo omvat het Nederlandse taalgebied behalve - laten we zeggen - Nederland, ook het zg.

Vlaanderen. In Brugge, Brussel, Antwerpen, Hasselt en Tongeren spreken de mensen dus Nederlandse dialekten. In het Duitse taalgebied spreken intellektuelen en veel anderen abduits (naast eventueel nog een dialekt of een tussentaal). In het Engelse taalgebied in Europa spreken de intellektuelen abengels, in het Franse abfrans enz., ook in Wallonië. Onder normale omstandigheden zouden dus ook alle Vlaamse intellektuelen vlot abn moeten kunnen spreken, op dezelfde manier als Maastrichtse, Middelburgse en Eindhovense dat doen.

Helaas zijn de taalomstandigheden in Vlaanderen nog altijd erg abnormaal, en een van de belangrijkste problemen van de kultuurtaal-bewaking is de normalisering van de taaltoestanden in Vlaanderen. Konkreet: de toestand waarbij de gemiddelde Vlaming even goed z'n abn beheerst als nu de gemiddelde Waal z'n abfrans. Twee dingen staan die normalisering helaas ernstig in de weg: de Vlamingen-diskriminatie in Nederland, die te vergelijken is met de neger-diskriminatie. Maar die laatste komt in de Nederlandse pers zelden tot uiting, de Vlamingenhaat wèl, helaas.

Op de tweede plaats hebben de meeste Vlamingen op hun beurt grote kompleksen m.b.t. Nederlanders en het abn. Zo gaat de Vlaamse tv stug door met pretuitzendingen te verzorgen in een soort plat-Antwerps: ‘Daach schaat, oe goaget mee aa?’ (Dag schat, hoe gaat het met jou?). Er is wel een taalunieverdrag tussen Nederland en België, maar het denken verloopt op het Departement in een veel vlugger tempo als in het oer-konservatieve Nederland en Vlaanderen, die nog sterk vasthouden aan een oud franskiljonisme.

Wat is dat? Een vorm van taaldiskriminatie boven en onder de taalgrens.

Terwijl het Franse taalgebied in een getto dreigt te belanden door totaal onvoldoende kennis van Engels, zijn veel Nederlandstaligen zó verblind dat ze het sociale misbruik van het Frans in Brussel bv. weigeren te zien. Ze vinden het uitstekend als een baas van een groot bedrijf bij alle sollicitaties franstaligen benoemd, en zoveel mogelijk nederlandstaligen ontslaat ofwel dwingt om zich in het Frans te richten tot hun bazen.

Daarmee komen we aan de grondoorzaak van de zwakte van de Nederlandse taalpolitiek: het is het taalminderwaardigheidsgevoel van de meeste Nederlandstaligen: Nederlanders èn Vlamingen.

Veel Nederlanders geven bij voorkeur een Engelse of Franse naam aan hun huis, hun boot en hun dochter. Ze spreken bij voorkeur hun oer-slechte Frans zodra ze in Vlaanderen de weg moeten vragen. Ze zien niet in dat je als demokraat de lasten van de meertaligheid billijk moet verdelen. Als er 20 miljoen Nederlandstaligen zijn, en 50 miljoen Franstaligen, dan zegt een demokratische Europeaan dat telkens 5 Nederlandstaligen Frans dienen te leren, tegen 2 Franstaligen Nederlands. Maar noch in Vlaanderen noch in Nederland is de mentaliteit op dit punt demokratisch.

Ook de gedachte aan één internationale hulptaal - het Engels natuurlijk - maakt in ons konservatieve taalgebied nog weinig vorderingen. Ik zei al, dat we - in tegenstelling met bv. Frankrijk - een taalkultuur bijna volledig missen. Om dat met een vergelijking tot besluit te demonstreren: in de Nederlandse kwaliteitskrant de NRC-H vind je nauwelijks eens in de drie maanden een taalpolitiek artikel van een neerlandist-taalkundige. In de Franse kwaliteitskrant de Monde daarentegen staan bijna wekelijks artikelen over de achteruitgang van het Frans als wetenschapstaal (tegenover het Engels), de achteruitgang van het onderwijs in het Frans in Italië (en middelen om die te stoppen), konferenties van de Unie van Franstalige landen (die heel hartelijk samenwerken), de uitwisseling van programma's tussen tv-ketens in verschillende Franssprekende landen, de uitreiking van prijzen aan dichters die in het Frans dichten, zonder dat dat hun moedertaal is enz. enz. Duizenden en duizenden leraren-Frans werken er buiten het Franse taalgebied, er zijn Franse toneelopvoeringen daar, speciale kursussen Frans, georganiseerd door de Franse Ambassade en/ of het Descartes-huis enz. enz. Miljarden en miljarden besteden de Fransen jaarlijks aan hun kultuurpolitiek. De Duitsers en de Engelsen verzorgen de hunne eveneens met grote zorg en bekwaamheid. In ons taalgebied... suft en slaapt bijna alles nog.

P.C. Paardekooper

hoogleraar taalkunde

Kortrijk