Onze Taal. Jaargang 51

[p. 145]

[Nummer 12]

Kindertaal

Kinderen leren op school bijzonder veel, maar de grootste prestatie verrichten ze voor hun zesde levensjaar: ze leren hun moedertaal. Hoe dit gebeurt, is een groot raadsel.

Een kind kan op den duur na al de zinnen die het heeft gehoord, zelf nieuwe, nog nooit eerder geuite zinnen voortbrengen. Kennelijk haalt een kind uit de voorbeeldzinnen structuren waarmee nieuwe zinnen worden gevormd. Hoe kan dit? De taalkundige Noam Chomsky spreekt hier van aangeboren taalvermogen.

In dit artikel observeert een vader de vermogens van zijn drie kinderen in de hoop dat ook u naar uw kinderen of kleinkinderen luistert.

1 O, een ietsepietse vis! Reactie bij het zien van een heel klein visje in een vijver.

2 Mamma, ben zand van nat. Kind komt binnen nadat het in een natte zandbak heeft gespeeld.

3 Pappa wil niet met Brechtje spelen! Boos gezegd door oudste dochter Maaike die niet wil dat pappa met haar jongere zusje gaat spelen.

4 Ga jij het bed oplaken? Commentaar bij het verschonen van een bed.

5 Meer heb ik geen cadeautjes. Alle cadeautjes zijn uitgedeeld.

6 Ik is groterder. Ik ben groter.

7 Nee, zonnetje niet in huis. Is buiten. Reactie op ouderlijke liefkozing: ‘Jij bent het zonnetje in huis’.

8 Dochter valt over een kussen. Pappa vraagt: Zag je het kussen niet liggen? Dochter huilend: jaa (bedoeld is: nee).

9 Ik zal jou luisteren. Bedoeld is: ik zal naar jou luisteren.

10 Ik vind de muziek vies. Ik vind die muziek niet leuk.

11 Ik ruik hem stinken. Er wordt aan de pop geroken die in lange tijd niet gewassen is.

12 Wijzend naar een moedervlek op pappa's arm: Dat is geen moedervlek, dat is een vader vlek.

Twaalf voorbeelden uit het taalgebruik van een tweejarig kind, uit elke maand één. Wil men een kind in zijn taalontwikkeling volgen, dan is een bandrecorder een onmisbaar attribuut. Soms hangt de microfoon boven de box; soms ligt die uren - zonder resultaat - op de drempel van de kinderslaapkamer. In mijn zeer directe omgeving zorgen drie taalgebruikertjes bijna dagelijks voor nieuw materiaal.

Als taalfanaat moet men natuurlijk oppassen dat kinderen niet verworden tot leveranciertjes voor kindertaalonderzoek. Maar de proefpersoontjes vinden het nog steeds leuk. Onze tweede dochter (3 jaar en 10 maanden) vraagt op de meest ongelegen momenten of pappa het spelletje ‘haaltje telle’ wil doen. Ze bedoelt daarmee dat er opnamen van haar gemaakt moeten worden, en verzint dan de verschrikkelijkste verhalen, die ik onmiddellijk weer ten gehore moet brengen.

Observaties van ouders zijn overigens lang niet altijd betrouwbaar. Ouderlijke trots prikkelt de fantasie, ook als het gaat om de woordjes die ‘het zonnetje in huis’ al kan zeggen. Dat is mij ook overkomen.

Toen onze oudste ongeveer negen maanden was, sprak zij haar eerste woordje: ‘pappa’, of iets wat daarop leek. (U begrijpt dat hier enige stimulans en oefening aan was voorafgegaan.) Groot was de teleurstelling toen - in mijn nabijheid - dezelfde klankenstroom ook werd geuit bij het geluid dat veroorzaakt wordt door het vallen van post op een vloermat, of het kra-

[p. 146]

ken van traptreden. Kennelijk betekende ‘pappa’ zoiets als: ‘Ik hoor geluid buiten de huiskamer’. Bij nader inzien was deze betekenis niet zo gek. Want mamma zei vaak ‘Daar komt pappa’, wanneer ze hoorde hoe ik - thuisgekomen - de fiets in het schuurtje zette.

De voorbeelden waarmee dit artikel opent, komen alle uit het tweede levensjaar. De meeste ouders vinden de taal van hun kinderen dan pas interessant, omdat Marietje of Keesje op die leeftijd zo aardig uit de hoek kan komen. Toch begint het taalgebruik al veel eerder. Meestal worden omstreeks de eerste verjaardag de eerste woordjes geproduceerd. Maar ook in het eerste levensjaar zijn er voor de taalliefhebbers al interessante verschijnselen waar te nemen. In de literatuur over kindertaal worden meestal de volgende fasen onderscheiden:

De taalontwikkeling van het kind

Voordat dit schema wordt uitgelegd, wil ik nog zes punten opmerken.

A Eerst een geruststelling. U behoeft volstrekt niet bang te zijn dat uw kind abnormaal is, wanneer de eerste woordjes pas komen bij 15 of 16 maanden. Dit schema geeft alleen gemiddelden. Hoe vroeg of laat het kind ook gaat praten, de eindontwikkeling bij vijf jaar is meestal gelijk. Sommige kinderen blijven heel lang zwijgzaam en doen het dan ineens goed, andere kinderen beginnen heel vroeg, maar blijven soms lang fouten maken. Cornelis Verhoeven vertelt in zijn boek ‘Een vogeltje in mijn buik’ (een boek over de taalontwikkeling van zijn dochtertje) dat ‘Neeltje’ al heel vroeg praatte, voor ze één jaar oud was. Daarentegen begon een vriendje van onze oudste dochter pas te praten toen hij 18 maanden was, maar toen ging het ook razendsnel.

B De indeling in fasen betekent niet dat in een bepaalde fase geen elementen uit de vorige fase meespelen. In een volgende aflevering wordt de eenwoordzin-fase behandeld, maar ook volwassenen hebben nog veel uitingen van één woord, bijvoorbeeld ‘koffie?’ voor ‘wil je nog koffie?’

C We zullen in deze serie over kindertaal steeds blijven spreken over de taal van het kind, maar even interessant is de taal van volwassenen tot kinderen. Een bekend verschijnsel is dat ouders wanneer ze tot kinderen praten, hoger gaan spreken en meer verkleinwoorden gebruiken. Wanneer u zelf bandopnamen maakt, kunt u dat controleren.

D In literatuur over kindertaal vindt men ook vaak opmerkingen als: In deze fase kan vastgesteld worden of er iets met het kind aan de hand is. Of wanneer het kind dit of dat niet doet, kan er sprake zijn van autisme enz. enz. Voor het signaleren van deze verschijnselen acht ik me niet bevoegd.

E Veel ouders zijn brandend nieuwsgierig naar de intelligentie van hun kind. Ze hebben wel eens gehoord dat veel praten van ouders intelligentie zou bevorderen, en willen dan van een taalkundige horen of dit klopt. Ook hier geen oordeel, bij gebrek aan kennis. In deze bijdragen over kindertaal wordt alleen over de taalontwikkeling gesproken.

F In kindertaalstudies komt tegenwoordig steeds meer de vraag aan de orde of kindertaal niet moet worden bekeken in ruimer verband. Centrale vragen zijn dan: Wat doet een kind wanneer het een taaluiting produceert? Hoe is het talig handelen van een kind (vragen, bevelen enz.) ingebed in andere vormen van handelen of sociaal gedrag? Dit aspect zal slechts mondjesmaat aan de orde komen, omdat er nog weinig over bekend is.

Terug naar het schema. De vier fasen in het eerste levensjaar worden samen ook wel de prelinguale (‘voortalige’) periode genoemd.

1. Huilen

Aan het eerste geluid dat een kind maakt, de geboortekreet, worden al diepzinnige beschouwingen verbonden. De filosoof Kant wees er op dat dieren niet huilen bij de geboorte, maar kinderen wel. Dit eerste huilen werd door hem geïnterpreteerd als een ‘aanspraak op vrijheid’. Psychologen à la Freud interpreteren de geboortekreet als een angstkreet, behorende bij het geboortetrauma.

Hoe het ook zij, direct bij de geboorte worden de longen volgezogen met lucht. Bij het uitademen ontstaat er dan geluid doordat de stemspleet in het strottehoofd wordt dichtgeknepen. Het huilen in de eerste weken is zeker geen uiting van onbehagen. Zoals het kind in die tijd veel ongecontroleerde bewegingen maakt, waarbij het spieren spant en ontspant, zo spant en ontspant het ook de spieren in de stemspleet. Pas gaandeweg ontwikkelt dit huilen zich tot een signaal van onbehagen. Het is zeer aannemelijk dat ouders (of verzorgers) hieraan bijdragen. Ouders reageren op een huilende baby met sussende reacties: de baby hoort een troostende stem, krijgt eten en warmte. Zo wordt huilen het eerste communicatiesignaal: de baby gaat huilen wanneer hij zich ongemakkelijk voelt.

2. Vocaliseren

Na een week of zes komen er ook andere geluiden, die duidelijk kunnen worden onderscheiden van huilen. Het zijn geluiden als ‘uh’, ‘eu’, ‘aa’ die ontstaan doordat de stemspleet wat rustiger trilt, waarbij geen plotselinge spierspanning optreedt. Er zijn ouders die opmerken dat hun baby in deze fase al geluiden imiteert, wanneer de moeder uh-uh zegt, reageert de baby op dezelfde manier.

Wij hebben het thuis herhaalde malen geprobeerd, maar het is ons zelden gelukt een imitatie uit te lokken. We zijn er mee opgehouden toen onze kinderen ons aankeken met een blik van: ‘Wat verwacht je nu weer van me!’ En toen waren we al weer een fase verder. We merkten dat de klanken veranderden. De mond ging niet meer alleen op zo'n manier open dat de lucht via de stemspleet ongehinderd kon doorstromen, maar de tong ging af en toe omhoog of de lippen werden bewogen. In studies over kindertaal heet dit:

3. Brabbelen

Opvallend in deze fase is dat de baby allerlei klanken produceert die ons buitenlands aandoen. De Nederlandse taalgeleerde Van Ginneken die aan het begin van deze eeuw over kindertaal schreef, spreekt van een kinderlijk concert dat wij kunnen vergelijken met brommen, kakelen, knorren, tjuiken, stilpen, spuwen, sissen enz. Men zegt wel dat het kind zo alle mogelijke klanken verkent.

Belangrijk voor dit soort geluidsspelletjes is de rol van de omgeving. De

[p. 147]

baby kan deze spelletjes lange tijd alleen spelen en eindeloos herhalen, maar hij heeft er ook zichtbaar plezier in wanneer ouders meedoen. Soms wordt wel gezegd dat de eerste klanken in deze fase de ‘m’ en de ‘p’ zijn, waarbij dan de ‘a’ die in de vorige fase al gehoord zou kunnen zijn, zorgt voor mamamama, of papapa, maar dit wordt door andere observaties tegengesproken.

Vast staat wel dat een baby in deze fase alle mogelijke klanken van welke taal dan ook kan produceren. En dat is maar goed ook, want hij weet natuurlijk niet in welk taalgebied hij is terecht gekomen.

4. Sociaal brabbelen

Langzamerhand verdwijnen de uitheemse klanken uit het gebrabbel. De baby hoort geen stimulerende geluiden van de ouders wanneer het vreemde klikklanken of alleen maar br's produceert. Die klanken verdwijnen daarom vanzelf. De baby past zich aan en ontwikkelt, in ons geval, Nederlandse spraakklanken. Men noemt het sociaal brabbelen ook wel aangepast brabbelen. Ook op ander gebied is er trouwens sprake van socialisatie. De baby begint steeds duidelijker onderscheid te maken tussen vreemden en bekenden. De taalontwikkeling is niet los te zien van ontwikkelingen op ander gebied. Bij het sociaal brabbelen gaat het niet alleen om het produceren of imiteren van klanken, maar ook om de zinsmelodie. Veelal reageert de baby eerder op de intonatie dan op de betekenis van woorden. De ‘woordjes’ in deze brabbelfase bestaan meestal uit lettergrepen van één medeklinker (bijvoorbeeld m) en een klinker (bijvoorbeeld a). Opvallend is hierbij het aantal herhalingen (ook wel reduplicaties genoemd). We krijgen dan klankpatronen als mama, papa, kiki, pipi enz. Dit verschijnsel van reduplicatie wordt gezien als een uiting van een algemene neiging tot herhalen. (Dit komt op deze leeftijd veel voor: het kind kan eindeloos blokjes in een doos stoppen of eten van de kinderstoel gooien.)

Over de taalontwikkeling van het kind valt nog veel meer op te merken. Een volgende keer zal de fase van de eenwoordzin worden behandeld. Het is niet de bedoeling dat alleen de directe omgeving van de eindredacteur in deze bijdragen figureert. Voorbeelden zijn welkom.

J.R.