Onze Taal. Jaargang 51

Taaleconomie

‘Zeg jò, kijk 'ns, kun jij lezen wat daar staat?’

‘O ja, makkelijk. Da's van de PTT. D'r staat: Postcode, gebruik 'm goed.’

‘Dank je. Wat ga jij doen als je van school komt?’

‘Naar de mavo. De havo lukt me toch niet, zeggen ze.’

‘Nou daar voel ik niks voor. Ik wil naar 't vwo. Maar als dat niet gaat, kan 't me niet schelen naar de havo te gaan. Da's toch ook 'n goeie school.’

‘Nou dag! Tot ziens. Mag ik dat boek van jou nog 'n tijdje houden?’

‘Ja hoor. Je hoeft 't voorlopig niet terug te geven, want ik heb 't de hele week niet nodig.’

Misschien hebt u zich afgevraagd: wat heeft dit gesprekje nu te maken met taaleconomie? Heel veel, zoals in 't vervolg zal blijken.

Eerst moeten we de vraag beantwoorden: wat is taaleconomie?

Onder taaleconomie verstaat men het zuinige gebruik van de taal, waarbij weggelaten wordt wat niet absoluut noodzakelijk is voor het juiste begrip van de taaluiting. Sommigen zijn geneigd dit als een verarming te beschouwen, maar volgens anderen is juist het omgekeerde het geval. Taaleconomie geldt niet alleen de syntaxis (leer van de zinsbouw) maar is ook elders in de taal werkzaam: in de spreektaal worden klanken weggelaten of geassimileerd, wat vaak niet, soms wel in het schrift tot uiting komt, lettergrepen vallen weg in woorden die zonder die lettergreep even begrijpelijk zijn, een enkel woord kan een gehele zin of uitdrukking weergeven, letterwoorden geven het aanzijn aan afleidingen; ook historisch zijn vele samenstellingen en samentrekkingen hierdoor beter verklaarbaar.

Ter wille van de overzichtelijkheid heb ik dit artikel verdeeld in vier paragrafen: klankleer, buiging, woordvorming en syntaxis. Ik reken dan tot de klankleer verschijnselen als het wegvallen van uitgangen en samentrekkingen binnen enkele woorden, die zeker tot een meer economisch taalgebruik hebben geleid.

Klankleer

Verkortingen van woorden in spreeken schrijftaal

In de spreektaal vinden we o.a. de volgende verkortingen: 't (het), 'n (een), 's (des of eens), 'ns (eens), 'k (ik), 'm (hem), d'r (er of haar), m'n (mijn), z'n (zijn), da's (dat is). In het schrift komen deze vormen minder voor; de ptt geeft hiervan enige voorbeelden:

‘Giro, da's makkelijk’.

‘Stuur 'ns een vakantiegroet!’

‘Krabbel 's een vakantiebabbel’.

‘Postcode, gebruik 'm goed.’

In de woorden 's morgens, 's middags, 's avonds, 's nachts is dit zelfs vrijwel de enige mogelijkheid: bijna niemand zal toch meer voluit ‘des morgens’ enz. zeggen en men leest dit ook haast nooit meer. En wie zegt nog ‘als het u belieft’? Nee, we zeggen daarvoor ‘alstublieft’ of familjaarder ‘asjeblieft’. Evenzo wordt ‘wat belieft u?’ ingekort tot ‘wablief?’

Sommigen vinden het niet prettig dergelijke vormen (die ze in de spreektaal zelf gebruiken) in druk te moeten lezen. Dat ondervond de dichter en wijsgeer J.A. dèr Mouw (1863-1919), misschien beter bekend onder z'n schuilnaam Adwaita. In 't voorwoord van z'n onder eigen naam verschenen geschriftje ‘Het absoluut idealisme’ (plm. 1905) merkt hij op:

Terwijl dit boek gedrukt werd, vroeg me de heer Sijthoff mijn natuurlijke schrijfwijs et, 'n, 'r, m'n, de enz. te veranderen in de tot nog toe gebruikelijke het, een, haar, mijn, den, enz. Hoewel ik het jammer vind, dat een wetenschappelijk boek niet in beschaafd spreekhollandsch verschijnt, meen ik geen recht te hebben onvriendelijk te zijn tegenover mijn vriendelijken uitgever.’

Historisch beschouwd zien we sommige woorden ingekort uit andere al dan niet nog voorkomende woorden. Zo is krant ontstaan uit courant (nog gebruikelijk, vooral in krantnamen), pruik

[p. 139]

uit paruik, krent uit carente of corinthe (naar de plaats van herkomst), kleur uit 't Franse couleur, kraal uit koraal, prei uit porree, fret uit foret of furet, bril uit beryl. Zo zegt men meestal ook kaptein in plaats van kapitein en ofsier in plaats van officier.

In sommige woorden is in de uitspraak en vaak ook in 't schrift 'n d tussen klinkers weggevallen. Bekende voorbeelden zijn: weer (uit weder), neer, leer, kleren. In samenstellingen met deze woorden is echter de d meestal gehandhaafd: wederzijds, wederkerig, nederlaag, lederwaren, klederdracht. Maar weer wel samentrekking in kleermaker, zonder kleerscheuren.

Behalve in de genoemde voorbeelden zien we het ook in 'n woord als ‘broer’. De vorm ‘broeder’ wordt alleen bij bepaalde gelegenheden gebruikt, b.v. in kerkdiensten of in maçonnieke loges. De vormen ‘moer’ voor moeder en ‘vaar’ voor vader worden evenwel voor mensen als plat beschouwd. Voor dieren geldt dit niet: 'n moervos is 'n wijfjesvos. Vroeger was dit anders: men noemde De Ruyter en anderen wel ‘bestevaar’ zonder oneerbiedig te zijn. We kennen ook nog Thomasvaar en Pieternel, en zeggen van iemand dat hij 'n aardje naar z'n vaartje' heeft.

In poëzie komen dergelijke samentrekkingen meer voor dan in de omgangstaal. Daar vinden we b.v. leêr voor ladder, zaâl voor zadel (b.v. in ‘De moeder’ van Geerten Gossaert: ‘Hij sprak en zeide in 't zaâl zich wendend’), veêl voor vedel, bronaâr voor bronader (o.a. bij Vondel), voorboôn voor voorboden (H. Roland Holst). Vooral in oudere psalmvertalingen en kerkgezangen komt dit vaak voor: genegenheên, treên, gebeên (voor gebeden, rijmt op heen), doôn (voor doden, rijmt op zoon), goôn (voor goden, rijmt op toon), aâm voor adem, boôm voor bodem (vergelijk ook de uitdrukking: botertje tot de boôm). Daarentegen behoren ‘voer’ voor voeder en ‘boel’ voor boedel tot de gewone omgangstaal.

Vooral op het einde van woorden treffen we dit verschijnsel aan: ‘blij’ voor blijde (maar wèl: blijdschap). Beets schrijft in de Camera Obscura:

‘Hoe zalig, als de jongenskiel nog om de schouders glijdt! Dan is het hemel in de ziel, en alles even blijd.’

De volledige vorm vinden we bij A. Pierson: ‘Droef en nochtans blijde.’ En in West-Friesland kent men de uitdrukking: ‘Ik was zo bloid als blik.’

(wordt vervolgd)

W.B. Rombouts

Den Haag