Onze Taal. Jaargang 51

[p. 88]

VAN... een tipje van de sluier

In de VPRO-gids van 22/ 28 november 1980 (nr. 47), blz. 5 stond het volgende stukje van heer Bie:

Eind 1980 en het woord VAN is via de spreektaal doorgedrongen tot in alle maatschappelijke lagen en sociale niveau's. Eén avond TV-kijken of radioluisteren levert een score op van meer dan 25 × VAN.
‘En toen dacht ik van...’
‘Wij hebben gezegd van...’
‘Daarom mijn vraag van...’
‘Mijn fractie vindt van...’
‘Zit ik toch met 't gegeven van...’
VAN heeft hier de betekenis (van) ‘zoiets als’, ‘in de trant van’ of ‘ongeveer’. Elke onduidelijkheid, alle gezweef, iedere denkfout wordt bij voorbaat geëxcuseerd door dat woordje VAN.
Wilt U mij meehelpen met turven en mij de naam van de spreker, de datum, de tijd en de zender opsturen? Ik zorg er dan voor, dat deze VAN-zegger een schriftelijke berisping krijgt, of - bij herhaald VAN-gebruik - nooit meer aan de bak komt!

Bie heeft gelijk, vind ik. Bie heeft gelijk met te zeggen dat dit soort zinnen op het ogenblik veel voorkomt. En hij heeft ook gelijk dat er van dat van iets mistigs uitgaat, dat de van-zegger een slag om de arm houdt. Of het werkelijk zo krachtig bestreden moet worden als Bie wil, is een andere zaak. Ik zie niet in waarom sprekers, desgewenst, geen slag om de arm mogen houden.

Aardiger dan de bestrijding der van-zeggerij lijkt me de oplossing van de volgende puzzel: hoe komt het dat zo'n woordje het bedoelde, effect heeft? Hoe is het mogelijk dat tóevoeging van van een zin, een mededeling, ‘versluiert’ die zònder van recht toe recht aan z'n zegje doet?

Voorgangers

Er is al eens over dit gebruik van van geschreven in Onze Taal. Juni 1979 (blz. 40-41) signaleerde J.J.W. Blok het verschijnsel; hij vraagt naar de oorzaak van deze taalvernieuwing.

September 1979 (blz. 61-62) schreef H.J. Verkuyl een reactie. Verkuyl vraagt zich af of er wel sprake is van een vernieuwing; hij meent van niet. Ook is Verkuyl het niet eens met Blok als deze zegt: ‘Men gebruikt meestal het woordje van als men niet helemaal positief staat tegenover de uitspraak die men gaat citeren. Ofwel men acht hem geheel of gedeeltelijk onjuist of men vindt hem onsympathiek.’ Wat is dan wèl het effect van dit van? Aangezien het in de bedoelde zinnen kàn optreden, maar niet noodzakelijk is, blijft de vraag wat het effect is van wèl-optreden. Verwerpen we de eerste interpretatie, dan moet er een betere komen. Verkuyl lijkt te denken aan gerichtheid van de spreker op het hoe, boven het wat. Ik begrijp dat niet goed. Bie lijkt me een beter voorstel te doen. Verkuyls mening dat het geen taalvernieuwing is maar slechts het vaker gebruiken van een spreektaalgewoonte voor radio en televisie, zou waar kunnen zijn. Maar overtuigd heeft hij mij niet. Hoe dit ook zij, ik ga niet op zoek naar de oorzaak van deze (echte of vermeende) vernieuwing, maar naar een verklaring. Wat gebeurt er als een spreker van toevoegt, en hoe komt dat?

I. van, vz. en bw. - A. Als voorz. I. Bij de aanduiding van een verwijdering. - 1. bij de aanduiding van een zaak, persoon of plaats waarvandaan iem. of iets komt of zich verwijdert, of waarvandaan men iets verwijdert, wegneemt enz.: ik kom van het kantoor; van een bord eten; iem. van de straat halen; - (zeem.) van de kist gaan, eig. van zijn scheepskist weggaan, van boord, naar de kroeg gaan; (vand.) van de kist zijn, dronken zijn; - van tafel opstaan; -

Beschrijving

Verkuyl meende dat dit van aanwijzing is voor een directe rede. Op grond van de voorbeelden die ik vond, moet dit tegengesproken worden. Bie geeft helaas geen complete voorbeelden. Ik heb mijn vrienden en kennissen gedurende een week eens extra kritisch, dat wil zeggen óók met betrekking tot van, beluisterd. In het vuur van het gesprek griste ik dan menigmaal naar een potlood en noteerde een nieuw exemplaar van de gewraakte soort zin, achterin mijn agenda. Doorgaans niet onopgemerkt; jammer.

Het gaat bijna steeds om toevoeging van van

I. voor een lijdend voorwerp bij werkwoorden als zeggen, menen, vinden, beloven, denken, beweren, enz. Zo'n lijdend voorwerp heeft ofwel de vorm van een hoofdzin (directe rede):

- Je dacht zeker (van) zoiets doet Henk niet,

ofwel de vorm van een bijzin met dat of of:

- Ik vraag me af (van) of zoiets nou wel kàn,

ofwel de vorm van een infinitiefgroep met te:

- Je dacht zeker (van) later terug te kunnen komen;

II. voor een bijvoeglijke bepaling bij een woord dat al evenzeer zo'n directe rede, zo'n bijzin met dat of of, of zo'n infinitiefgroep met te bij zich kan krijgen: mening, overtuiging, uitspraak, gedachte, voorstel, enz.:

- de mening (van) dat komt vanzelf wel in orde,

- de veronderstelling (van) dat de regering zoiets zou moeten doen,

- de belofte (van) het morgen te zullen doen.

Van kàn erbij, bij de van-zeggers; het hoeft niet. Zeer vaak talmt de spreker even na van. Waarom? ‘Directe rede’ is bij Verkuyl inzoverre juist, dat het de groep werkwoorden en zelfstandige naamwoorden typeert: het gaat steeds om woorden die gecombineerd kùnnen worden met een directe rede. Van wordt echter ook wel toegevoegd bij indirecte rede en infinitiefgroepen. (Blijkens zijn opstel in Spektator 6 (1976-1977), blz. 483 is Verkuyl indirecte redes met van ook tegengekomen.)

Eén of meer vannen?

Hoe komt het dat dat van versluierend werkt? Zit 't 'm in de betekenis van van? Zo ja, wat is de betekenis van van? Geeft het bezit aan, zoals in de fiets van Jan? Hoort het tot de betekenis van van dat datgene wat erna genoemd wordt, de bezitter is? Niet in: de vader van Jan. Nu, voor wie bezit niet te enghartig opvat, kan Jan misschien nog wel de ‘bezitter’ van een vader zijn. Moeilijker ligt het met een schilderij van Picasso. Dit is dubbelzinnig. Picasso is ofwel de bezitter, ofwel de maker. Behoort het nu ook tot de betekenis van van dat het aankondigt: wat nu volgt noemt de maker? Of moeten we zeggen: van heeft meer dan één betekenis, respectievelijk verwijzend naar de bezitter en verwijzend naar de maker.

Nog weer verder van huis komen we met de straf van Jan. Hierin is Jan òf de straffer, of de bestrafte. De handelende persoon of de persoon die de handeling ondergaat. Behoort het ook tot de betekenis(sen) van van dat het de handelende persoon signaleert en de persoon die de handeling ondergaat? Op die manier kom je tot heel wat ‘betekenissen’.

In het woordenboek van Van Dale komt men tot 52, in dat van Koenen

[p. 89]

tot 20 verschillende mogelijkheden.

Gaat het om verschillende betekenissen van een en hetzelfde woord (vgl. bureau in de betekenis van ‘schrijftafel’ en in de betekenis van ‘kantoor’), of gaat het om verschillende woorden van, van-1, van-2, enz. (vgl. berg-1: ‘huidschilfers op het hoofd van zuigelingen’ en berg-2: ‘verheffing van het aardoppervlak’). In de tak van taalkunde die zich met betekenis bezighoudt, de semantiek, en ook speciaal bij het maken van woordenboeken, kent men dit soort problemen heel goed. De oplossing is minder simpel; hangt ook af van wat je wil. Bij het maken van een woordenboek gelden andere eisen dan bij semantisch onderzoek. Er zijn al heel wat oplossingen geprobeerd, met wisselend succes. Globaal kun je die oplossingen in twee soorten verdelen, oplossingen van type-a en oplossingen van type-b. Bij type-a is men dadelijk bereid verschillende vannen te onderscheiden. Verschillende woorden met elk hun eigen betekenis, of één woord met verschillende betekenissen. Bij type-b probeert men tot het uiterste te zoeken naar dè betekenis die dan in al de zinnen van toepassing is.

Ik heb volstrekt niet de pretentie dit soort vragen van semantici of woordenboekmakers hier op te lossen. Wel wil ik het eens langs de weg van type-b proberen een verklaring te vinden voor het door Bie en anderen opgemerkte verschijnsel.

Van als voorzetsel

Van is het meest frequent voorkomen de voorzetsel. Op enige afstand gevolgd door in. Althans, over de hele linie genomen. In informeel spreken staat in nèt iets hoger genoteerd. Bij mannen staat in boven van, bij vrouwen is het andersom. Bij jonge mensen staat van boven in, bij oudere mensen in boven van. De maatschappelijke positie heeft weinig invloed: zowel bij de hogere als bij de lagere sociale lagen staat van boven in.

Wie onbevooroordeeld, zonder in woordenboeken te kijken, probeert te zeggen wat van betekent, zit met z'n handen in het haar. Ja, ‘bezit’, maar dat is slechts een klein stukje ervan. Van heeft een veel vager betekenis dan in. Niet toevallig lijkt het me, dat het meest frequente voorzetsel ook de vaagste, de minst specifieke, betekenis heeft. Het is bijna een all-round voorzetsel, met een zeer ruim scala gebruiksmogelijkheden, en met een heel weinig specifieke betekenis.

Wat doet een voorzetsel? Het legt soms verband tussen twee zelfstandig-naamwoordsgroepen:

- de fiets van mijn buurman.

Algemener geldt: het maakt een zelfstandig-naamwoordsgroep tot een voorzetselgroep, en zodoende tot een zinsdeel dat niet erg centraal is: niet onderwerp, niet lijdend voorwerp, maar bijvoeglijke bepaling, voorzetselvoorwerp, bijwoordelijke bepaling, enz. (Ja, er zijn uitzonderingen.)

Een zelfstandig-naamwoordsgroep zonder aangeplakt voorzetsel is wèl centraal in de zin, dat moet iets belangrijks zijn, nl. onderwerp of lijdend voorwerp. (Ja, ja, enz.)

Een voorzetselgroep is een zinsdeel van het tweede plan. In de verbinding van zelfstandig-naamwoordsgroep plus zelfstandig-naamwoordsgroep (de fiets van mijn buurman), is de tweede dan ook minder centraal dan de eerste.

Blijkbaar is dit een algemeen trekje van voorzetsels: ze drukken datgene wat erop volgt naar het tweede plan. Het hoort er wel bij, maar pas in de tweede plaats; het doet wel mee, maar niet helemaal.

Welnu, ons meest frequente voorzetsel, ons voorzetsel bij uitstek, met z'n ruim scala gebruiksmogelijkheden en z'n weinig specifieke betekenis, is dan ook in de allereerste plaats volop voorzetsel, ‘naar-het-tweede-plan-drukker’. Het geeft aan dat datgene wat volgt, het zijdelings betrokkene is. Meer niet, Maar ook niet minder. Dat is de betekenis van van. Heel de rest is interpretatie; dat maak je op uit het verband. Als er sprake is van een fiets, en in dat verband wordt een persoon genoemd ‘die er wat mee te maken heeft’, dan zal dat wel de eigenaar zijn (of de berijder!). Als er sprake is van een schilderij, en er wordt een persoon in dat verband genoemd, dan... weten we het niet. Het kan de schilder wezen, of de eigenaar, of zelfs de afgebeelde persoon (als het een portret was). Hoe het komt dat we bij een fiets niet aarzelen en bij een schilderij wel, zit 'm niet in het gebruikt zijn van een ander woord van, of van een andere betekenis van van, maar louter in onze kennis van de wereld. Bij schilderijen is het vaak relevant te weten wie de maker is, soms relevanter dan wie de bezitter is. Bij fietsen in de regel niet. Het is dus mijns inziens onjuist om te zeggen dat van een bezitsrelatie aangeeft. Het geeft een (zijdelings) betrokkene aan. Bij fietsen ligt dan het meest voor de hand aan de bezitter (of de berijder) te denken, bij schilderijen niet.

Bij de straf van Jan is het precies zo. Van betekent hier niet iets anders dan in de fiets van Jan, maar opnieuw: een betrokkene. Bij straffen is dan zowel een bestraffer als een bestrafte betrokken. En jawel, de groep is dan ook precies dubbelzinnig. Afhankelijk van de gesprekssituatie kan er op de straffer gedoeld zijn of op de gestrafte.

Verklaring

In Je dacht zeker van zoiets doet Henk niet zit het effect van dat niet-noodzakelijke van in z'n betekenis. Betekenis ruim opgevat. Als voorzetsel geeft het te kennen dat wat volgt er wel bij hoort, maar pas in tweede instantie. Met z'n weinig specifieke betekenis kan het van alles en nog wat betrekken bij van alles en nog wat. Er bij betrekken. De context leert ons wat de aard van die betrekking is. Toegevoegd voor een zinsdeel dat eigener beweging uiterst betrokken is bij het gebeuren (het lijdend voorwerp), is het effect in feite averechts. Het is alsof een der hoofdpersonen ons nu wordt voorgesteld als een figuur van het tweede plan. Met van, het voorzetsel dat zoveel aan de context overlaat, kun je dat doen: het heeft niet een specifieke betekenis die ons daarbij voor de voeten loopt.

En... tot slot

Terug naar Bie. Van zwakt af. Van drukt naar het tweede plan. Wat daarop volgt is ‘slechts’ zijdelings relevant, niet de zaak zelve maar iets of iemand die daarbij betrokken is. Wie zegt: Ik vind... doet verwachten dat dàn volgt wat hij vindt. De luisteraar spitst zijn oren. Door verder te gaan met Ik vind van... brengt de spreker hem in zekere zin op een dwaalspoor. Dat van kondigt aan dat het volgende iets van het tweede plan is. De luisteraar ontspant zich, gaat er even bij zitten, en denkt: ik vergiste me, wat nu volgt is minder belangrijk dan ik eerst dacht. De spreker talmt nog wat, tot zijn luisteraar zijn verwachtingen heus heeft opgegeven. En dàn, plotseling, komt alsnog wat de spreker vindt. Daar was de luisteraar niet op verdacht, hij zit nog rustig en luistert met maar een half oor. Vanwege dat van. En dat was precies wat de spreker beoogde: hij heeft zijn mening nu ‘verpake’, ‘vermomd’ als iets van het tweede plan. Zo versluiert hij zijn woorden, zo wordt hij bij voorbaat geëxcuseerd, gelijk Bie terecht opmerkt.

J.M. van der Horst