Onze Taal. Jaargang 51

[p. 65]

[Nummer 6]

Jargon of geklets?

‘Dan komen we toch terug op het loslaten van het inkomensplaatje,’ zei de veelbelovende, jonge politicus in de radio. Ik greep naar pen en papier om het op te schrijven, maar halverwege die beweging veranderde ik van voornemen: dit niet meer! Niet nog eens een stukje tegen de dieventaal der Haagse kringen. Inkomensplaatje mag dan een nieuwe samenstelling zijn, weer een toevoeging aan de lange lijst van slechte, gewichtige, kwasi-oorspronkelijke woorden en uitdrukkingen, maar de strijd is voorbij, en, zoals dat meestal gaat, gewonnen door de krachten van het bederf. Mij dunkt dat het de beste oplossing is, met gelatenheid ieder nieuw monstrum uit de politiek, het welzijnswerk of de reclame te noteren, om er tegen het eind van het jaar een overzicht van te geven, zoals de Volkskrant heeft gedaan met ‘de taal van éénentachtig’. Meer niet. Hebben de bewakers en de verdedigers van de ‘zuivere taal’ het ooit gemakkelijker gehad? Charivarius had al zijn ‘hopeloze ondername’ en het gevecht tegen de Fnaffers en de Fnuiters heeft hij ook verloren. Voorzover ik me dat kan herinneren, was er een belangrijk meningsverschil over de plaats van het hulpwerkwoord ten opzichte van het voltooid deelwoord (ervoor, zeiden de traditionelen; mag overal, beweerden de nieuwlichters), en dan waren er de pleonasmen, de contaminaties, gallicismen, anglicismen en germanismen.

Op al die gebieden moet iemand het tegenwoordig wel heel bont maken, wil hij hier of daar met misprijzen worden genoemd, of eenvoudig door een medemens met verantwoordelijkheidsgevoel terecht worden gewezen.

Het nut van voorbeelden

Uit ouderwetse overwegingen knip ik nog wel eens iets uit, een klassieke erbarmelijkheid, die vroeger meteen aan de kaak zou zijn gesteld, maar die nu geen mens nog van zijn rust berooft. Louter voor de aardigheid noem ik drie voorbeelden.

‘In 1920 kwam de achttienjarige Marcel Breuer de Academie in Wenen binnen om er onmiddellijk weer uit te lopen.’ Het veelbelovend jongmens wilde blijkbaar alleen wat met de draaideur spelen.

‘Bij terugkeer uit Berlijn zat tussen de post een brief van twee artsen.’ Een verstandige brief die gewoon weer thuis tussen de post gaat zitten als hij in Berlijn zijn adres niet kan vinden. ‘In tegenstelling tot mijn uitnodiging van 10 maart voor de vergadering op twee april, is deze vergadering verzet naar drie mei.’ Eindelijk duidelijk wat de tegenstelling tot een uitnodiging is.

Ja, ouderwets is het: dat verzamelen van dergelijke fouten om die met opvoedkundige bedoelingen later weer te laten afdrukken. Ouderwets ook om die voorbeeldige domheden van een snedig naschriftje te willen voorzien. Een schoolmeester van vooroorlogs model: frik, muggenzifter en kniesoor. Als op die manier degenen die zich de bevoegdheid hadden aangemeten om dergelijke fouten te verbeteren, tot ongewenst persoon worden verklaard, betekent dit dat het maken van zulke fouten voortaan is toegestaan, of zelfs dat het als normaal wordt beschouwd. Het valt te vergelijken, op strafrechtelijk gebied, met het stelen van een fiets of het plegen van een winkeldiefstal waarbij de ontvreemde artikelen niet meer dan vijftig gulden kosten. Het mag niet, maar er is geen instantie meer die voldoende zin en tijd heeft om de misstap te verhinderen; en zo wordt de misstap langzamerhand tot een

[p. 66]

gewone stap, onderdeel van de aanvaardbare of aanvaarde zeden en gewoonten.

Vergaderprietpraat

In zijn nieuwe boek, Een zomer apart, heeft Hans Vervoort in een gesprek een aantal van die termen opgehoopt. ‘Een idee wordt door de directie aangekaart en in de stafvergadering aan de vork geprikt. We spoelen het dan in zo'n bijeenkomst grondig door en daarna worden de afspraken kortgesloten,’ zegt de held van het verhaal. ‘En dat helpt?’ vraagt de ander verbluft. (Hij woont allang niet meer in Nederland.)

‘Dat hangt van het plaatje af. Het plan moet natuurlijk wel handen en voeten hebben, en er moeten procedure-afspraken zijn met feedback, zodat er een signaalfunctie is bij onverwachte ontwikkelingen. Evalueer je niet tijdig, dan ga je natuurlijk onherroepelijk de boot in en dan blijf je met de zwarte piet zitten.’ (pag. 25)

Het is niet onwaarschijnlijk dat iemand die dagelijks aan dergelijke conversatie is blootgesteld, er niet alleen aan gewend raakt, maar aan dat idioom ook een bepaald nut gaat toekennen: terecht of ten onrechte ervan overtuigd raakt dat met behulp daarvan nuances kunnen worden uitgedrukt die buiten het bereik van het ‘gewone’ woordgebruik liggen. Dan is die taal tot een doelmatig jargon geworden, dat als zodanig in het woordenboek moet worden vastgelegd.

Heeft de kritische buitenstaander dan nog recht van spreken?

Hij kan proberen, iets in het midden te brengen over mooi of lelijk, maar er zijn geen betrouwbare maatstaven om de schoonheid van een woord te meten, al hebben de meeste mensen hun lievelingswoorden en andere die hun weerzin wekken.

Doelmatigheid als criterium?

Evenmin is het voldoende, de woorden en zinnen te toetsen op hun doelmatigheid, tenzij men het er over eens is, wat daarmee wordt bedoeld. Doelmatig, verklaart een betrekkelijk nieuwe stroming, is iedere mededeling die wordt begrepen door degene voor wie ze is bedoeld. Hij heb en ze mot magge allebei azzenutmasnappe. Het is de laatste consequentie van de fundamentele democratisering, ingevoerd omstreeks 1965 krachtens de formule: ‘Mot kenne!’ Doelmatig is in dit geval het minimum.

Maar men kan het ook opvatten als het maximum, en dan bevat het woord een programma. Een mededeling is pas dan doelmatig als alle mogelijkheden tot het aanbrengen van nuances zijn uitgeput, als de grootste nauwkeurigheid is bereikt. Met behulp van een jargon kan tot uitdrukking worden gebracht wat met gewone woorden niet mogelijk is, maar daarbuiten is het een teken dat de gebruiker tot een bepaalde groep hoort. Wie in een bepaald verband treurbuis zegt in plaats van televisie, wil daarmee misschien laten weten dat hij een lezer is van Gerrit Komrij en dat hij het door de omroepen gebodene minacht. Treurbuis, weliswaar niet horend tot een jargon, is een woord dat alleen door een beperkte groep wordt begrepen, en dat meer betekent dan televisie. Wie meier zegt in plaats van honderd gulden, bedoelt niets anders dan honderd gulden, maar laat door zijn woordkeus tenminste weten, dat hij op de hoogte is met het jargon van de ongeregelde handel.

Nu de woorden en uitdrukkingen die Hans Vervoort in zijn dialoog heeft verzameld. Kunnen die worden vervangen door equivalenten die iedereen begrijpt, terwijl van de betekenis niets verloren gaat? Is er bijvoorbeeld enig verschil tussen aankaarten en opperen, of signaalfunctie en, bijvoorbeeld, duidelijke tekens? Kan die dialoog in zijn geheel worden vervangen door Algemeen Beschaafd? Ik betwijfel het, ik weet niet eens hoe het ‘kortsluiten van afspraken’ in zijn werk gaat, maar wel heb ik het vermoeden dat degene die deze uitdrukking gebruikt, het zelf ook niet precies weet en eigenlijk maar een beetje geklets ten beste geeft. Opvallend is het gebruik van de woorden natuurlijk en onherroepelijk bij het in de boot gaan. ‘Natuurlijk’ zou in dit verband vanzelfsprekend kunnen betekenen, het onvermijdelijk gevolg van het niet tijdig evalueren, en ‘onherroepelijk’ wil blijkbaar zeggen, dat men, eenmaal in de boot terechtgekomen, die niet meer zal kunnen verlaten. Het is mogelijk, maar toch verdenk ik de gebruiker van deze geladen termen dat hij zit op te scheppen. Op die manier zal het noodlot hem niet treffen.

Psychologisch gewicht

Op deze manier redenerend komen we aan een andere maatstaf voor het taalgebruik: we meten het naar de overmaat van geladen woorden die strikt genomen stuk voor stuk in dit verband niet passen. Dat is het psychologisch criterium, de graagte waarmee de spreker door zijn woordkeus zijn gewicht tracht te vergroten. Het opmerkelijke is nu dat hij, althans in de ogen van zijn vakgenoten, daarin slaagt en aldus een uitdaging vormt. De buitenstaander neemt alleen waar hoe de gedachtenwisseling steeds winderiger wordt waarbij de woorden steeds meer van hun oorspronkelijke betekenis verliezen; de betrokkenen horen niets anders dan hun eigen gedaver en bieden verder tegen elkaar op.

Jargon of geklets? Was het maar het eerste! Maar ik ben bang dat we overwegend met het tweede te maken hebben, en dat daarbij zelfs het schaarse echte jargon nog voor veel geklets gebruikt wordt. De gewoonte heeft zich voorgoed gevestigd.

H.J.A. Hofland