Onze Taal. Jaargang 51

[p. 54]

Klemtoonregel en Klemtoonteken

Artikel 1 der ‘Wet van den 9den Julij 1842 (Staatsblad No. 20), op het Notaris-Ambt’ luidt sedert de inwerkingtreding van die wet tot op heden onveranderd:

‘De notarissen zijn openbare ambtenaren, uitsluitend bevoegd, om authentieke akten te verlijden wegens alle handelingen, overeenkomsten en beschikkingen, waarvan de wet gebiedt of de belanghebbenden verlangen, dat bij authentiek geschrift blijken zal; daarvan de dagteekening te verzekeren; de akten in bewaring te houden en daarvan grossen, afschriften en uittreksels uit te geven; alles voor zoo ver het verlijden dier akten door de wet niet ook aan andere ambtenaren opgedragen of aan dezelve geheel voorbehouden is.’

De term ‘uitsluitend’ in voormeld artikel is herhaaldelijk in discussie geweest en aan de vraag omtrent de betekenis van dat woord is veel tijd en inkt besteed.

Zo schreef de destijds zeer bekende commentator van gemelde wet (Sprenger van Eyk-Libourel, in de zesde, tevens laatste druk van het toenmalige standaardwerk De wetgeving op het Notaris-Ambt, 1928 blz. 45:

‘De bevoegdheid daartoe’ (hiermee bedoelt de auteur ‘tot het opmaken van authentieke akten’) ‘van anderen dan de notarissen is uitzondering. Het woord “uitsluitend”, dat in het artikel strekt om dit begrip aan te geven, is hier niet fraai. De bedoeling is niet te zeggen, wat er letterlijk staat, nl. dat de notarissen uitsluitend bevoegd zijn om authentieke akten te verlijden, enz., en dus tot niets anders bevoegd zouden zijn dan tot hetgeen in art. 1 is vermeld; de bedoeling is te zeggen, dat de notarissen, met uitsluiting van anderen, bevoegd zijn, enz.’

Niemand in de notariële wereld twijfelt aan de juistheid van de conclusie van de genoemde commentator, te weten dat ‘uitsluitend’ moet worden verstaan als ‘met uitsluiting van anderen’; maar is het gebruik van het woord ‘uitsluitend’ werkelijk ‘niet fraai’?

Verschil in uitspraak

Naar mijn mening moet het antwoord op die laatste vraag ontkennend luiden, en wel omdat het zo moeilijk aandoende woord ten tijde van de totstandkoming (1842) van de thans nog van kracht zijnde wet, en nog lange tijd daarna, niet alléén als uitSLUItend, maar ook als UITsluitend werd uitgesproken (een andere wetscommentator, Bertling, zag nog in 1909 geen enkele moeilijkheid: UITsluitend betekent met uitsluiting van ieder ander); de Grote Van Dale, 10de druk 1976, vermeldt de beide wijzen van uitspreken en stelt het onderlinge betekenisverschil duidelijk vast!

Wel lijkt mij vast te staan de UITsluitend tegenwoordig véél minder vaak gebezigd wordt dan uitSLUItend; bij ‘uitstekend’ is dit anders en zijn de beide wijzen van uitspreken in gebruik (gebleven) zo b.v. een UITstekend gedeelte van een bouwwerk tegenover een uitSTEkend betoog. Vgl. ook INnemend en inNEmend.

De tegenstelling in de uitspraak van dergelijke woorden is, zo meen ik, veelal die van de (meer) letterlijke tegenover de (meer) figuurlijke betekenis van het woord.

Duidelijkheid geboden

In het geval van ‘uitsluitend’, en in soortgelijke gevallen, wreekt zich naar mijn mening het niet-vastgelegd-zijn van een klemtoonregel voor de Nederlandse taal en het niet-gebruiken (en ook niet-willen-gebruiken?) van klemtoontekens in de geschreven taal.

Men ziet dit laatste nu en dan bij het gebruik van woorden als ‘négeren’ en ‘negéren’, doch de Woordenlijst van de Nederlandse Taal (het Groene Boekje) 1954, plaatst op die woorden geen klemtoonteken (maar vestigt de aandacht op uitspraak- en betekenisverschil door de verleden tijden en de voltooide deelwoorden te vermelden). Bij café en negligé plaatst het Groene Boekje wèl klemtoontekens.

Nu is het wel zo, dat diverse woordenboeken de klemtoon van een woord aangeven door middel van het enkelvoudig aanhalingsteken ('), geplaatst hetzij achter de beklemtoonde lettergreep (b.v. aan‘houding, Grote Van Dale; aalmoezenier’, Kolsteren, Vreemde Woordenboek), hetzij - en wat toch eigenlijk een logischer systeem is - vóór de beklemtoonde lettergreep (b.v. 'oebdikeit, met benaderde uitspraak voor abdicate in Ten Bruggecate, Engels Woordenboek I, 18de druk 1974), doch herhaaldelijk heb ik mij afgevraagd waaróm er toch geen klemtoonregel voor het Nederlands is geformuleerd en waaróm er in onze taal, niet dan bij grote uitzondering klemtoontekens gebezigd (mogen) worden.

Ontwerp-klemtoonregel

Met het volgende meen ik een zeer eenvoudige klemtoonregel te hebben ontworpen:

In de Nederlandse taal valt bij twee- of meerlettergrepige woorden de klemtoon op de vóórlaatste lettergreep. Indien dit anders is, alsmede in twijfelgevallen of om de nadruk te leggen, wordt het klemtoonteken gebruikt; zo nodig mogen meer klemtoontekens op één woord worden geplaatst.

Als klemtoonteken wordt gebruikt het Franse accent aigu (').

Met deze ontworpen regel worden bestreken:

a. vele duizenden twee- en meerlettergrepige werkwoorden, zowel in de onbepaalde wijs als in andere tijden en in samenstellingen: raden, raadde(n), geraden; beraden; verraden; leren, beleren, verleren; negeren; censureren enz.; doch: áanraden, áfraden; óverleren; enteren; ópheffen; ínteren; négeren; régenen; úittreden; enz.;
b. vele duizenden zelfstandige naamwoorden (vrijheid; rijkdom; lente; zomer; winter; enz.) alsook talrijke woorden, waarvan het meervoud met een s wordt gevormd: akker(s); beker(s); schotel(s); visser(s);
c. het meervoud van eenlettergrepige woorden, indien dit met en wordt gevormd: apen; benen; monden; schoenen; voeten; centen; enz.;
d. talrijke bijvoeglijke naamwoorden (op -ig, -ijk, -baar, -zaam, enz.) hartig, openhartig; heerlijk; lelijk; eetbaar, oplosbaar; vreedzaam, gehoorzaam; enz.;
e. telwoorden: zeven, negen; dertien t/ m zestien, achttien; twintig t/ m zestig, tachtig; honderd; duizend; doch: zeventien, négentien; zéventig, négentig; miljóen, miljárd;
f. vele in het Nederlands gebruikte of overgenomen woorden: bagage, chantage, drainage; enz.

In al die gevallen, waar de woorden aan de ontworpen klemtoonregel voldoen, wordt geen klemtoonteken geplaatst en verandert er dus niets. Wanneer de klemtoon anders valt dan de ontworpen regel veronderstelt, wordt het ' gebruikt en dit wordt geplaatst op de eerste daarvoor in aanmerking komende klinker: banáan; citróen; accént; enz.

Ik ben zeer benieuwd naar uw reacties.

Th.M. de Jongh

oud-notaris

Amsterdam