Onze Taal. Jaargang 51

[p. 43]

Duimt u of duimt u niet?

Enige tijd geleden gaf een sportverslaggever op de TV zijn kijkers de raad om te duimen voor een bepaalde club, omdat de spelers het moeilijk zouden hebben met het behalen van een overwinning. Een katholieke dame had me een tijd daarvoor gevraagd te duimen, daar ze een operatie moest ondergaan. Nog eerder had een meisje me hetzelfde verzocht in verband met een rij-examen dat ze moest afleggen. In korte tijd werd ik zo driemaal met deze uitdrukking (dit werkwoord) geconfronteerd. Later dacht ik opeens: wat zou degene die me wil laten duimen nu eigenlijk van me verwachten? Toen heb ik bij een twintigtal mensen geïnformeerd naar wat ze deden (verwacht werden te doen) als ze moesten duimen.

Verschillende acties

Het duimen als handeling kan verschillende acties betreffen volgens de ondervraagden. Men kan de duim van de rechterhand plaatsen op de wijsvinger van de linkerhand en dan de wijsvinger van de rechterhand op de duim van de linkerhand draaien en andersom en zo doorgaan. Sommige mensen doen dit als ze zich vervelen. Een andere beweging is het gedachteloos draaien met de duimen om elkaar, terwijl de handen samen(gevouwen) zijn. Meer biddend is de houding van samengevouwen handen en gekruiste duimen. Enkelen dachten aan het ophouden van de duim zoals in de Romeinse oudheid de keizer deed om het leven (gratie) te schenken aan gevelde gladiatoren. Een gebaar dat tegenwoordig gebruikt wordt om iets fijns te benadrukken of instemming te betuigen.

Merkwaardig was wel dat het stellen van die pertinente vraag (wat doe je als je moet duimen?) steeds een lichte verbijstering tot gevolg had. Men had er eigenlijk nooit hij gedacht. Inderdaad houdt de term duimen iets vaags in. Duimen eist een zekere verstandhouding met de begunstigde en dit bevordert de uitwerking. Twee personen zeiden dat je heel sterk aan de examenmaker (e.d.) moest denken, zoals je een hypnotiseur dient door een bepaalde zaak sterk in je gedachte te nemen. Anderen meenden dat ze voor de goede afloop moesten bidden. Iemand anders antwoordde: ‘Als ik moet duimen, dan wens ik hem in gedachte alle goeds toe en ik bid ervoor.’ De solidariteit met degene die hulp vraagt kwam meermaals tot uiting, bv. meehopen dat het goed afloopt. Men wil het lot dwingen ten gunste van de bedoelde persoon.

Wat zeggen de boeken?

Na mijn mondelinge mini-enquête heb ik er nog enige boeken op nageslagen.

Het Middelnederlands Woordenboek geeft ‘s.v. dume: in dumen sien, eene tooverij.’ Dit is niet heel helder maar het gaat wel in de magische richting. Het Woordenboek van de Nederlandsche Taal kent geen duimen in het betekenisveld waarover het hier gaat. Van Dale maakt onderscheid tussen duimen en duimelen: ‘duimelen, 2: met gevouwen handen de duimen om elkaar draaien.’ Maar bij duimen staat: ‘1. de duim van de ene en de wijsvinger van de andere hand afwisselend tegen elkaar drukken, t.w. om een afwezige iets goeds toe te wensen.’

Verschueren, Modern Woordenboek (1965) (een Vlaamse uitgave) vermeldt ‘s.v. duimen 1.: met de duimen een draaiende beweging maken om te behoeden tegen onheil.’ (Deze geeft dus een meer negatieve kijk op de zaak.) Van Haeringen, Nederlands Woordenboek (1977) definieert duimen als: ‘een duimbeweging maken die geluk heet aan te brengen in een hachelijk ogenblik: ik zal voor je duimen; ook duimelen.’

Drewes, Verklarend handwoordenboek der Nederlandse Taal (1974) wijkt niet sterk af van het vorige als hij uitlegt: ‘duimelen (volksgeloof)... ter begunstiging van een zaak de duimen om elkaar draaien, duimen.’ En: ‘duimen, duimelen, voor iemand duimen als hij examen moet doen.’ In Stoett, Nederlandse Spreekwoorden en gezegden kon ik het onderhavige woord niet vinden.

A. Huizinga, Nederlandse Zegswijzen (1965) verbindt het woord met het boven gesignaleerde oud-Romeinse teken en zegt dan: ‘Geleidelijk is hieruit (uit het gratie verlenen, F.M.) het zgn. duimen voor de gelukkige afloop van iets ontstaan.’

K. ter Laan, Nederlandse Spreekwoorden, Spreuken en Zegswijzen (1950) vermeldt ‘s.v. duimen, 6.: Voor iemand duimen = de duimen over elkaar heen bewegen. Als men daarbij aan iemand denkt die niet aanwezig is, dan brengt dit volgens modern geloof geluk aan, bv. als hij een examen moet afleggen of op een betrekking uitgaat.’

Mijn Ned.-Fr. en Ned.-D. woordenboeken namen geen lemma duimen op Ten Bruggencate-Broers-Zandvoort, Ned.-Eng. (1951) geeft onder duimen: ‘ik zal voor je duimen: I'll keep my fingers crossed.’

Van Dam, Ned.-Sp. (1949) vertaalt duimen als: ‘hacer molinetes con los pulgares’ (molentjes maken met de duimen). Verdere toelichting krijgt de lezer niet.

In Der Sprach-Brockhaus (1935) vond ik: ‘einem den Daumen halten = an ihn mit guten Wünschen denken.’ Dit wordt door Van Gelderen, D.-Ned. (1969) vertaald als ‘voor iemand duimen’.

Conclusie

Vele gegevens of verklaringen komen dus op hetzelfde neer. Samenvattend zouden we over duimen het volgende kunnen zeggen:

1. Duimen is bidden (gevouwen handen; begunstigen van een zaak).

2. Duimen staat in relatie tot hopen, verwachten en sterk verlangen (de duim omhoog; overwinningsteken; meehopen; wünschen; wensen).

3. Duimen ligt ook in het betekenisveld van suggestie, telepathie, hypnose (er sterk en veel aan denken; in de geest erbij zijn; sterk willen dat er iets gunstigs gebeurt; verstandhouding).

4. Het woord duimen heeft vooral een sterk magisch karakter (toverij). Het duimen hangt volgens twee woordenboeken samen met volksgeloof (zelfs modern volksgeloof!). Door duimen wil men het lot dwingen. Het vragen om te duimen (eerder dan het duimen zelf) schijnt te behoeden tegen onheil en geluk te brengen in een hachelijk ogenblik.

Al bij al is Ik zal voor je duimen tot een niet-rationeel taalsymbool geworden en gedegenereerd tot een versteende formule die als zodanig wordt gebruikt, vaak zonder dat men zich tot iets verplicht voelt.

F.K.M. Mars

leraar Nederlands

Den Bosch