Onze Taal. Jaargang 51

[p. 39]

Nogmaals: Supervisant

In ‘Onze Taal’ van januari 1981 uitte F.K.M. Mars zijn bezwaar tegen het gebruik van de term supervisant als aanduiding voor de gesuperviseerde in de dissertatie van J. Griffioen. ‘Supervisant zou eerder een synoniem zijn van een supervisor,’ schreef Mars, want de Latijnse uitgang -ans (Frans: -ant) verwijst naar degene die ergens mee ‘doende’ is, en dus niet naar degene die dat ‘ondergaat’. De zeer genuanceerde reactie van Griffioen verscheen in ‘Onze Taal’ december 1981, waaruit ik citeer: ‘Aan de term supervisant is inderdaad een steekje los. (...) Misschien kan men qua vorm en betekenis het beste aansluiten bij de consultant die bij de consulent om consult vraagt.’

Vervolgens beschreef Griffioen de bezwaren die kleven aan de keuze van andere termen en legde het probleem aan de lezers voor.

Twee vragen

Het probleem is hier inderdaad de relatie tussen de vorm (i.c. de uitgang) en de betekenis van een woord. De twee vragen zijn: Kan men uit de vorm van een woord de betekenis afleiden? Welk woord moet men bij een nieuw te vormen woord als voorbeeld nemen? Vele woorden blijken regelmatig gevormd te zijn, maar er zijn vaak ‘uitzonderingen.’ Bijvoorbeeld de meeste woorden op -aar hebben een actieve betekenis (hij die iets doet): bedelaar, handelaar, wandelaar, folteraar enz. Bekende ‘uitzonderingen’ zijn: martelaar, gijzelaar en dompelaar, die een passieve betekenis hebben (b.v. een dompelaar is een verwarmingselement dat in een vloeistof gedompeld wordt). Bij het woord bediende is het omgekeerde het geval. Het woord heeft niet de verwachte passieve betekenis (zoals b.v. beschuldigde, beklaagde, begunstigde, bevoegde enz.) maar een actieve, evenals (oud)gediende: bij die (be)dient, niet: hij die be/gediend wordt. Ook het veelgebruikte, maar door Van Dale (tiende druk) afgekeurde bijsluiter is een uitzondering. Het heeft niet de verwachte actieve betekenis (zoals Van Dale die geeft van b.v. sluiter, aansluiter, afsluiter, opsluiter), maar een passieve: een blaadje dat ingesloten wordt.

-ant-woorden

Nu gaan wij terug naar supervisant en bezien wij de tientallen woorden op -ant. Zij hebben bijna allemaal een actieve betekenis: b.v. sollicitant, surveillant, speculant, participant, celebrant, collectant enz. Ook het woord consultant, dat door Griffioen ten onrechte ter verdediging van de term supervisant met passieve betekenis werd opgevoerd, behoort tot deze grote regelmatige groep, want het heeft de verwachte actieve betekenis: hij die consulteert. Er is een zeer kleine groep van drie uitzonderingen. Volgens Van Dale is er één duidelijke uitzondering: analysant is degene die geanalyseerd wordt. Bovendien zijn er twee woorden waarbij het iets moeilijker ligt. Catechisant: deelnemer aan een catechisatie. Catechiseren: a. godsdienstonderwijs geven; b. godsdienstonderwijs volgen (ontvangen).

Meestal betekent catechisant echter: hij die godsdienstonderwijs volgt, dus de ‘passieve’ betekenis. Arrestant heeft actieve èn passieve betekenis: a. beslaglegger, tegenover gearresteerde; b. hij die gearresteerd wordt, in de uitdrukking ‘jij bent mijn arrestant’. Men kan dus niet altijd uit de vorm van een woord de betekenis afleiden, ook al gebeurt dat ten onrechte door degene die b.v. gijzelaar verstaat als hij die gijzelt tegenover gegijzelde.

Bij een nieuw te vormen woord lijkt het mij het beste dit ter voorkoming van misverstand regelmatig te vormen. Men behoort bij superviseren (dat nog niet in Van Dale staat, maar gevormd is zoals het wel opgenomen reviseren) dus niet de duidelijke uitzondering analysant tot voorbeeld te nemen, zodat supervisant zou betekenen: hij die gesuperviseerd wordt. Deze keuze van Griffioen is alleen te verdedigen door verwijzen naar de genoemde drie uitzonderingen, dus niet met behulp van het woord consultant, dat, zoals gezegd, tot de regelmatige groep behoort. Natuurlijk kan Griffioen zijn keuze verdedigen door naar een andere inhoudelijke overeenkomst te zoeken tussen consultant en supervisant, en ze zo toch in één groep te plaatsen. De uitgang -ant krijgt dan de betekenis vragend/ ontvangend: consult ontvangend, supervisie ontvangend. De door mij genoemde drie uitzonderingen passen ook in deze groep: analyse / een arrest/catechese ontvangend. Zelfs het regelmatige collectant (hij die collecteert) zou men ertoe kunnen rekenen (collecte ontvangend), maar men ziet direct dat men zo etymologisch nog veel verder van huis raakt, iets wat Griffioen ook al opmerkte.

Welke uitgang moet men dan kiezen als men de ‘passieve’ betekenis wil aanduiden, dus wanneer het niet gaat om het onderwerp, maar om het (lijdend of meewerkend) voorwerp van een handeling? Zelfstandige naamwoorden die afgeleid zijn van een werkwoord en (oorspronkelijk) wel een passieve (of reflexive) betekenis hebben, vertonen vaak de uitgang -é(e) of -ee, b.v. introducé(e), evacué(e), employé(e), protegé(e), prostituée, risee, attaché, abonnee, resumé, dictee, logé(e), invité(e). Zo betekent logé eigenlijk: hij die gehuisvest wordt (of zich huisvest bij een ander). Naar analogie van deze woorden zou men kunnen komen tot supervisé(e) voor: hij/zij die gesuperviseerd wordt. Een andere veel voorkomende uitgang met (oorspronkelijk) passieve betekenis is -aat. In Van Dale vindt men tientallen voorbeelden: condensaat, concentraat, duplicaat, dictaat, kandidaat, deputaat, advocaat (de erbij geroepene), en ook adressaat (geadresseerde) die tegenover de adressaat staat. Deze regel zou het woord supervisaat opleveren.

Maar waarom zou men voor de vorming van het zelfstandig naamwoord niet gewoon uitgaan van het Nederlandse voltooid deelwoord: we spreken immers ook van geadresseerde (i.p.v. adressaat), gedetineerde, gedeputeerde (i.p.v. deputaat, behalve in de protestantse kerk), geblesseerde, gewonde, gedelegeerde, gecommitteerde enz. Van Dale noemt de woordparen adressant-geadresseerde, opposant-geopposeerde, endossantgeëndosseerde, committant-gecommitteerde. In deze lijn verder gaande krijgen we eventueel supervisant-gesuperviseerde. Maar daar voor de ‘actieve’ pool het woord supervisor al algemeen aanvaard is, is supervisant in deze actieve betekenis overbodig. En voor de ‘passieve’ pool zal het ondubbelzinnige woord gesuperviseerde mijns inziens weinig bezwaar ontmoeten.

G. de Wit, Amsterdam