Onze Taal. Jaargang 50

Opperlands in Opsterland

Bespreking van: Battus' Opperlandse taal- en letterkunde.
Querida. Amsterdam 1981, 203 blz. Bibliografie en register. Prijs f 79,-

Het is om minstens drie redenen zinloos om voor de lezers van Onze Taal een bespreking te geven van Battus' Opperlandse taal- en letterkunde:

1. Alle lezers hebben het boek onmiddellijk na verschijnen gekocht. Immers, Onze Taal heeft in hoge mate bijgedragen aan de ontwikkeling van het zogenaamde Opperlands (zomer-nummer 1978). En hoe zou het anders te verklaren zijn dat het boek binnen tien dagen uitverkocht was, zeer tot verbazing van de auteur zelf, neem ik aan, die immers op blz 24 zegt: ‘... een moeilijk zetbaar boek. Afzetbaar, dat weet ik niet. Ben ik met mijn twintig Opperlandse correspondentievrienden de enige die aan zo'n boek behoefte heeft? Ik kan het niet geloven. Maar als het zo is, wat een exclusief bezit.’ Al die lezers van Onze Taal hebben deze bespreking bepaald niet meer nodig om te weten wat ze er van moeten vinden.

1. De lezers die het boek toevallig nog niet gekocht hebben, kunnen lang wachten voordat ze, door deze bespreking aangespoord, anders dan antiquarisch en tegen woekerprijzen, het boek in handen krijgen. Battus verklaart zelf (blz 24): ‘In 1991 verschijnt een tweede verbeterde druk’ en op blz 194: ‘Over tien jaar verschijnt de tweede, aangevulde en herziene, druk van dit boek.’ Maar aangezien de Opperlandse grondwet luidt: ‘wat kan dat mag, en wat niet kan dat mag helemaal’ en de auteur in zijn werk ook van tijd tot tijd zijn eigen regels en voornemens aan de laars lapt, moet deze uitspraak wellicht ook niet te letterlijk genomen worden. Ofschoon, Opperlands bestaat bij de gratie van de letters (‘De zesentwintig letters zijn aan alle kanten... gemaltraiteerd’, blz 188) en moet dus eigenlijk wel altijd letterlijk genomen worden.

3. Het taaleigen dat Opperlands heet, is speels en een boekbespreking is hooguit nuttig, en die twee eigenschappen verdragen elkaar niet. Het resultaat kan net zo onmogelijk zijn als een verhandeling over ‘Wezen en Werking van de Mop’. Een dergelijke bespreking zou ook Opperlands moeten zijn, en daarmee zou je het boek niet serieus nemen, of de bespreking is Nederlands, en in het Nederlands kun je het Opperlands niet begrijpen. De reden waarom de bespreking dan toch wordt gegeven is folkloristisch van aard. En ‘folklore’ is een van de bronnen waarop ook het Opperlands zich baseert, (blz 14, 18, 24)

Voor de nog-niet-ingewijde lezer: ‘Opperlands is Nederlands met vakantie (...) Opperlands is een kunst (...) Opperlands is sport (...) Het dient nergens toe (...) Wat niet op een schrijfmachine getypt kan worden, dat is geen Opperlands’ (blz 12) Niet tot het Opperlands behoren volgens de auteur: raadsels, charades, spelen, cryptogrammen, kruiswoordpuzzles, scrabble (wat hem niet verhindert een passage van Van Buren op te nemen over cryptogram en scrabble), schoonschrift, grafologie, typografie (toch citeert hij typografische grapjes op blz 84, 96, 97), concrete poëzie, woordspeling (wat hem niet verhindert... etc), poëzie (wat hem niet verhindert... etc). Verder moet het leuk zijn: ‘als iets leuk is, dan is het goed. En wat leuk is, mag iedereen zelf weten’ (blz 12).

Mijn boekverkoper in Opsterland (Opsterland bestaat echt, in tegenstelling tot Opperland, en Opsterlands bestaat ook, alweer in tegenstelling tot Opperlands, dat niet echt bestaat, en daarom is Opsterland uiteraard de overtreffende trap van Opperland) was van mening dat het boek leuk was, en dat dat ook precies de verklaring was waarom het zo snel uitverkocht was. Toch heeft Battus zelf wel wat twijfel bij dat ‘leuke’. ‘Ik heb niets weggelaten omdat ik het genre, of de beschikbare voorbeelden niet leuk vond’ (blz 16) ‘Is Opperlands leuk? Of is het meligheid ten top gedreven (...) Ik weet het niet (...) Ik beweer niet dat alles wat Opperlands heet leuk is. Ik beweer niet dat alles in dit boek leuk is.’ (blz 14)

Het boek bestaat uit drie afdelingen: Opperlandse Taalkunde (cursief gedrukt), Opperlandse Letterkunde (‘gewoon’ gedrukt) en iets daartussen in, van de eigengereide hand van drs. G. van Buren (vetgedrukt). De Taalkundige afdeling bevat de beschrijvingen van de genres en de werkwijzen, de Letterkundige afdeling geeft een bloemlezing van teksten met letter- en woordgrapjes, en de Burenafdeling bevat soms iets van het een, soms iets van het

[p. 130]

ander, en soms iets van geen van beide, of niets van elk.

De naam Taalkunde lijkt mij minder juist. Deze afdeling heeft niets met Taalkunde te maken, gelukkig, maar alles met Taalvaardigheid. Battus neemt ook teveel slagen om de arm als hij zegt (blz 16) dat ‘de theorie een parodie op gewone Taalkunde is geworden’, en als hij zegt: ‘ze levert geen criterium voor wat goed Opperlands is, en geen recept om goed Opperlands te schrijven.’ Dat doet zijn theorie namelijk precies wel. Ze geeft redelijk zorgvuldig de kenmerken van een genre aan, waardoor de beoefenaar zijn produkten precies kan toetsen aan de gegeven maat. Verder deelt hij waar mogelijk de grenzen van een genre of een spel mee, zoals bijvoorbeeld op blz 57 waar hij alle woorden met mogelijk mannelijk rijm uit het Nederlands geeft (ondertekend Van Buren). (Ik heb ze niet nageteld, laat staan gecontroleerd, maar kan geen mannelijk rijm vinden op ‘bijtst’ en ‘murwst’.)

Aangezien ook Letterkunde een kwestie van taalvaardigheid is, had het boek beter ‘Opperlandse Taalvaardigheid’ of zoiets kunnen heten. Maar het is wel een merkwaardige, a-communicatieve taalvaardigheid. ‘Betekenis’ is van secundair belang, dus laat staan ‘bedoeling’, anders dan ‘spelen met vormen’. Voorzover het spel communicatief van aard is, dient het alleen om de verbazing, de bewondering of de wedijverdrift van de lezer op te wekken in verband met de vertoonde gram-acrobatiek. De in de afdeling Letterkunde opgenomen teksten, waaronder goede oude bekenden, zijn dan ook vaak nogal zinledig. Uitzonderingen zijn vooral de wat oudere teksten, zoals de r-loze preek op blz 45. Misschien zou dat best een aardige sociolektvorm van het Opperlands kunnen zijn: breng beperkingen aan, maar het produkt moet tevens goed, begrijpelijk en zinvol Nederlands zijn.

De basis van zijn ‘theorie’ wordt gevormd door het begrip ‘gram’, ‘schrijfsel’. (Wat de auteur er niet van weerhoudt om ook ‘spreeksels’ in zijn beschouwingen te betrekken, zoals in de paragraaf over het ‘verliefds’). Een gram kan zijn: een tekst, een zin, een halve zin, een woord, een half woord, een lettergreep, een letter, of een stukje van een letter, zoals het puntje op de i. Met deze niveaus had de auteur best een goede genre-theorie kunnen opbouwen, gebaseerd op vormkenmerken. Hij verkiest echter de volgende genres: 1. Een Opperlands kunststukje 2. Homogeen proza 3. Doelproza 4. Transformaties 5. Opperlandse vondst in gewone Nederlandse tekst 6. Opperlands fenomeen in het Opperlands. Het is niet geheel duidelijk waarom dit verschillende genres zouden moeten zijn, m.a.w. het genre-begrip wordt niet goed uitgewerkt. Verder maakt Battus maar weinig gebruik van deze indeling, dus misschien is ze ook niet zo bruikbaar. Wellicht dat enig ‘genre-alizing’ over het Opperlandse produkt hier een verbetering teweeg kan brengen. Aan de orde komen in die theorie vervolgens allerlei taalspelletjes, elk met de eigen beperkingen of voorschriften. Het lipogram, een gram waarin een bepaald subgram verboden is; het isogram, waarin een letter maar eenmaal voor mag komen; het pangram waarin alle lagere grammen voorkomen; het palingram, dat je heen en weer kunt lezen, op voorwaarde dat je wel de letters in de gewone stand laat staan; het beproefde kreeftdicht; het anagram; het xenogram (waarbij ik in plaats van het nep-Hongaarse gedicht van Van Scheltema liever diens al even befaamde: Hosz pitá // Aggou jehosz pitá // Dik kesgom melmettun toet... etc als illustratie had gezien), en het epigram. Registers, bronvermeldingen en wensen voor de toekomst, vooral voor 1991, besluiten het boek.

Een zeldzaam mooi uitgegeven boek, en heel knap gecomponeerd. Is het leuk? Is het nuttig? Dat zijn Opsterlandse vragen, en daar kan het Opperlands zich niet mee bezig houden.

Peter van Lint

Jubbega/Groningen