Onze Taal. Jaargang 50

[p. 101]

[Nummer 10]

Een geheim zonder oplossing

Een opgewekte meisjesstem in Hilversum kondigt aan dat er nu wordt overgeschakeld naar Den Haag, waar de ministerraad al uren bijeen is om een lastig probleem tot een goed einde te brengen. In de Haagse studio zit Jan, die er alles van afweet en dan ook vrolijk van wal steekt. Op het Catshuis is de sfeer uiterst gespannen, want men kan het daar maar niet eens worden over een mogelijke verhoging van de sociale premies. Om uit te leggen hoe dat nou zit trekt Jan het hele register van het sociaal-economische jargon open: de trendvolgers, de aftopping, het modale inkomen, de koopkracht, alles buitelt uit de luidspreker. De toestand is zorgelijk, zegt Jan.

‘Ja, maar,’ zegt zijn vrouwelijke collega in Hilversum, ‘kun je dat hele verhaal nou ook in gewoon Nederlands vertellen? Niemand kan dat toch begrijpen!’

Jan grinnikt even en verklaart zich dan onmachtig zijn relaas in begrijpelijke zinnen te herhalen. Of hij het zelf dan wèl begrijpt? O zeker, maar voor een duidelijke uitleg heeft hij meer tijd nodig dan de één minuut en dertien seconden die Hilversum voor hem heeft uitgetrokken. Het kabinet wankelt. Waarom het wankelt blijft in nevelen gehuld. ‘Dank je wel, Jan,’ roept Hilversum en daarmee is de kous af.

Het is één van die talloze voorbeelden van radioverslaggeving, die zich kenmerken door hun volstrekte overbodigheid. Jan is bij voorbaat geëxcuseerd, want in dit geval - het voorbeeld is niet verzonnen - ging het werkelijk om een bijzonder ingewikkelde procedure en daarvoor heb je meer tijd nodig dan de radio doorgaans ter beschikking stelt. Maar wel blijft de luisteraar met het vervelende gevoel zitten dat de politiek weer eens ver boven zijn petje uitgaat en dat zelfs iemand wiens taak het is hem de problemen uit te leggen in zo'n geval faalt. Die taak heeft de journalist vanouds. Menigmaal schiet hij tekort.

De schrijvende journalist heeft het vergeleken bij zijn collega's van radio en televisie iets gemakkelijker, ook al wordt hij eveneens gehinderd door gebrek aan tijd en ruimte. Maar hij heeft meestal nog wel de gelegenheid zijn kopij over te lezen en te corrigeren alvorens de computer er zich over ontfermt en hij hoeft maar zelden te improviseren, ofschoon het horloge naast zijn schrijfmachine hem ook voortdurend tot spoed maant.

Journalistiek Toen

Het beeld dat dr P.H. Ritter jr een halve eeuw geleden schetste van de journalist en zijn werkwijze (in Journalistieke Geheimen, Amsterdam, 1930) heeft eigenlijk niet eens zo veel verandering ondergaan. ‘Zijn werk’, aldus Ritter, ‘kent nimmer de weelde der overdenking, en toch is hij verloren zonder nagedachte. Hij moet koortsig handelen tegen een fond van gemoedelijkheid. Hij moet kort zijn, hoewel kortheid meer tijd kost dan omvang. Hij, de verslaggever met het notitieboekje, doet het best niets te noteren en alleen maar zijn aandacht te spannen en zijn herinnering te stalen, hoewel aandacht oefenen moeilijker is dan notities te maken. Hij moet veel luisteren onder de schijn veel te spreken. Hij moet het gebaar hebben van een handelsreiziger en de ziel van een Trappist. Hij moet spreken als hij luistert en luisteren als hij spreekt.’

Ritter kan, toen hij dit schreef, de radioverslaggever nauwelijks gekend hebben. Hij had het type journalist voor ogen dat nu eigenlijk niet meer bestaat, de journalist namelijk die terwille van zijn werk althans de schijn moest ophouden heer te zijn onder de heren, die hem op zijn best beschouwden als een hinderlijke indringer in het beperkte wereldje van politici en ambtenaren, waarin niet zelden de openbaarheid nog werd geschuwd en gemeden. Hij had het, wat dit betreft, vaak moeilijker dan zijn collega van vandaag die zijn notitieboekje bepaald niet hoeft te verbergen om zijn werk goed te doen zeker niet nu dit boekje in vele gevallen is vervangen door

[p. 102]

de microfoon van het bandopnameapparaat.

In één opzicht had de journalist van Ritters tijd het gemakkelijker: het publiek waarvoor hij werkte was nog zeer beperkt, de oplagen der dagbladen waren belachelijk klein vergeleken bij de huidige en er was, anders dan nu, een opmerkelijk verschil in kwaliteit tussen de grote, in het hele land gelezen kranten en de provinciale pers. Het taalgebruik van de overheid blonk ook toen niet uit in helderheid en beknoptheid, maar de noodzakelijkheid uit te leggen wat er mee werd bedoeld werd minder gevoeld. Niet alleen waren de aan de orde gestelde problemen doorgaans niet zo ingewikkeld maar bovendien zouden de meeste lezers zo'n uitleg ook niet op prijs hebben gesteld: zij achtten zich ontwikkeld genoeg om ‘stadhuistaal’ te begrijpen.

Zo kon de Nieuwe Rotterdamsche Courant van maandag 29 juni 1914 zich veroorloven op de eerste pagina van het avondblad van die dag een halve kolom te besteden aan een ingewikkelde kwestie op het gebied der gemeentelijke belastingheffing in Den Haag. De feitelijke berichtgeving over de moord op kroonprins Frans Ferdinand in Serajewo vindt men op een binnenpagina en de ‘belastingquaestie’ is geen samenvatting van de zaak in gewoon Nederlands maar de letterlijke weergave van het ambtelijke stuk dienaangaande met alle verwijzingen naar vroegere raadsbesluiten en koninklijke besluiten die er op betrekking hebben met nauwkeurige vermelding van de nummers en data der Staatsbladen en andere stukken. Ter redactie zal trouwens niemand op de gedachte zijn gekomen een en ander samen te vatten in een kort bericht.

Dat dit voorbeeld is ontleend aan de NRC is geen toeval: deze krant heeft enkele journalistengeneraties tot lichtend voorbeeld gediend hoe het vak moest worden uitgeoefend. Degelijkheid en betrouwbaarheid dienden vóór alles gewaarborgd te zijn, ook als die leidden tot saaiheid en onleesbaarheid. Dat niet alle lezers van kleinere, met name provinciale bladen zich konden beroemen op dezelfde eruditie als die van het Rotterdamse blad deed er weinig toe. Wie naar beknoptheid en duidelijkheid streefde, wie de taal van de overheid probeerde om te buigen tot begrijpelijk Nederlands, wie met bekwame hand schrappingen toepaste kon al gauw het verwijt te horen krijgen dat hij streefde naar oppervlakkigheid. Kranten, die wel van de NRC-doctrine afweken - in de jaren twintig De Telegraaf, weldra gevolgd door Het Volk - werden met een zekere minachting beschouwd. Dat hun oplagen spoedig die van de ‘deftige’ dagbladen verre overtroffen kon nauwelijks als een compliment worden beschouwd, oordeelden velen, die evenals Ritter de geheimen der journalistiek meenden te kennen.

Journalistiek Nu

Een wezenlijke verandering kwam er pas na de Tweede Wereldoorlog, ofschoon minder snel dan men zou veronderstellen. Ten gevolge van de papierschaarste bleven de dagbladen aanvankelijk zo klein van omvang dat samenvatting van de berichten een dwingende noodzaak werd. Maar de ‘doorgaans welingelichte Haagse kringen’ hielden zich staande en wie wilde begrijpen wat er gaande was als het om overheidszaken ging moest nog altijd van goeden huize zijn om daarbij het woordenboek te kunnen missen.

Toen de dagbladpers zich in de jaren vijftig weer kon ontplooien, ook wat de omvang betreft, bleek er toch wel wat veranderd te zijn. Van de grote dagbladen ging met name De Volkskrant voorop in de journalistiek-nieuwe-stijl, maar belangrijker misschien was nog dat de provinciale pers plotseling een verrassende opbloei vertoonde in kwaliteit. Regionale bladen, tot 1940 vrijwel geheel steunend op de nationale dagbladen wat betreft de berichtgeving uit het regeringskwartier - het knippen en plakken werd op menige redactie met grote vaardigheid beoefend - bleken in staat het tot dusver nogal exclusieve clubje der Haagse journalisten binnen te dringen en zich daar een plaats te veroveren, gelijkwaardig aan die van hun zo lang overschatte collega's. Deze kwaliteitsverbetering ging echter geleidelijk gepaard met een nieuw verschijnsel: de opmars der doctorandussen.

Journalisten die zich konden beroemen op een universitaire graad waren voor de oorlog zeldzaam en degenen die zich, eenmaal afgestudeerd, wel geroepen voelden tot de redactie van een dag- of weekblad toe te treden verzuimden niet hun titel(s) steeds nadrukkelijk te vermelden. Omstreeks 1960 ambieerden echter vele jonge academici een loopbaan bij de pers en zij werden met open armen ontvangen. Op vermelding van hun titel stelden zij evenwel doorgaans geen prijs. Valse bescheidenheid? Wilden zij zich niet openlijk onderscheiden van hun collega's met iets minder geestelijke bagage? Hoe het zij, hun entree heeft het aanzien van de journalistiek in Nederland ongetwijfeld verhoogd en de voorlichting op velerlei gebied aanzienlijk verbeterd.

Geheimtaal

Maar wat zij eveneens meebrachten was hun wetenschappelijke jargon en het is maar de vraag of de voorlichting daarmee gediend is geweest. In een beschouwing over de manier waarop de Partij van de Arbeid de interne voorlichting beoefent schreef Pauline Sinnema in Het Parool (4 maart 1981): ‘Terwijl de maatschappij steeds ingewikkelder is geworden doet de door intellectuelen gedomineerde partij daar nog een schepje bovenop met een volledig ontoegankelijk taalgebruik (...)Het kader is zich meestal niet eens bewust van de afschrikwekkende werking van het intellectuele taalgebruik.’

De nieuwe geheimtaal maakte zich in korte tijd meester van niet alleen de kaders der politieke partijen, maar ook van de departementen, de secretarieën, de griffies, kortom al die overheidsinstellingen die zich beijverden om het verlangen naar meer openheid gestalte te geven, maar daarbij vaak het tegendeel bereikten, struikelend over moeilijke termen, woorden, uitdrukkingen uit de handboeken van de universiteit en, zo nodig, deze aanvulden met zelfverzonnen termen. De ‘ouderwetse’ journalist, in staat dit alles te vertalen, was van zijn plaats verdrongen door anderen, die het allemaal wel begrepen maar niet in staat bleken te zijn voor een passende ‘vertaling’ te zorgen. Het uiteindelijke resultaat is droevig en voor de parlementaire democratie op den duur fataal. De dialoog tussen overheid en publiek is een onderonsje geworden van geleerde en kwasigeleerde groepen, die misschien elkaar nog begrijpen - hoewel ook dat betwijfeld moet worden - maar die het tegendeel bereiken van wat zij beogen: voorlichting geven.

Is er toch een remedie?

De grootste krant van Nederland komt de eer toe er althans consequent naar te streven zich in wèl begrijpelijke taal tot zijn lezers te richten of liever: zijn luisteraars en kijkers. Want die grootste krant is ongetwijfeld het NOS-journaal. In een interview met de Varagids zei Tom Kamlag, plaatsvervangend hoofdredacteur (7 maart 1981) onder meer: ‘Wij bereiken een zeer uiteenlopend publiek. Dat legt ons duidelijk beperkingen op. Een groot deel van onze kijkers heeft niet meer opleiding gehad dan lagere school of lager beroepsonderwijs. Omdat wij voor die groep vaak de enige informatiebron zijn moet je meer uitleg geven dan wanneer je je bijvoorbeeld zou richten op een gemiddelde krantenlezer. Maar je moet er tegelijkertijd voor zorgen dat je je uitzending niet uitsluitend voor dit publiek maakt, maar dat je ook nog een aanvulling geeft voor lezers van bijvoorbeeld Volkskrant en NRC.’

Hoe het NOS-journaal dat probleem aanpakt is iedere avond te horen en te zien. Een geïnterviewde die, alle vooraf gegeven instructies ten spijt, toch het woord innovatie laat vallen wordt in de rede gevallen door de interviewer, die luid corrigeert: vernieuwing! Zelfs een toch algemeen be-

[p. 103]

kend woord als agenda wordt verduidelijkt met: werkprogramma. Werkt het? Misschien wel. Het irriteert ook, want niet alle luisteraars/kijkers zijn er van gediend als kleuters te worden behandeld, zeker niet wanneer de nieuwslezer zijn ‘verklaring’ nog eens onderstreept met een welwillend handgebaar: meester legt het wel even uit. Zolang radioverslaggevers ruiterlijk moeten erkennen niet in staat te zijn een probleem dat ons allen aangaat in weinig woorden in korte tijd in begrijpelijk Nederlands samen te vatten blijft het journalistieke geheim van vijftig jaar geleden onopgelost. Dank je wel, Jan!

Evert Werkman oud-redacteur Het Parool Amsterdam