Onze Taal. Jaargang 50

[p. 73]

[Nummer 7/8]

1981-2031
Vooruitblik op Needulans

SF staat voor niets. Een vrouw in 1981 kan in gesprek raken met een mijnheer in 1931. Zij draagt haar arm in een slinger en legt uit: ‘Ik ben aangereden toen ik op een zebra de Wagenstraat overstak.’ ‘Aangereden op een zebra?’ vraagt hij verbaasd, menende dat zelfs ervaren temmers zulke dieren niet kunnen berijden, ‘Ja, natuurlijk door zo'n brutale tiener op een bromfiets.’
(Uit C.A. Zaalberg, 1931 en 1981, aprilnummer)

Science Fiction staat inderdaad voor niets. Een man in 2031 kan in gesprek raken met een mevrouw in 1981. Hij draagt zijn arm in een mitella en legt uit: ‘Aangeschoten toen ik op een hit de Wagenstraat overstak.’ ‘Aangeschoten op een hit?’ vraagt zij verbaasd, menende dat zelfs ervaren ruiters niet dronken paard kunnen rijden. ‘Ja, natuurlijk door zo'n bertale emeeër op een brommer.’

Taalkunde is een prachtvak. Vol ontzag en vreugde lees ik over de ijzeren wetten die de klankveranderingen van de laatste eeuwen keurig in formule brengen. Steeds meer weten we daarvan. Maar één ding kunnen al die klankwetten niet: voorspellen hoe het onze taal in de toekomst zal gaan.

De voorspellingen die je kunt horen over het toekomstige Nederlands zijn meestal gebaseerd op verschijnselen in het huidige Nederlands die de voorspeller irriteren. Zij hebben dezelfde waarde als de voorspelling van een nieuwe ijstijd op grond van het feit dat het vandaag, 27 juni 1981, ijskoud is. Natuurlijk kan men proberen uit kleine, nog niet overal doorgedrongen, innovaties de toekomst te profeteren, maar wie garandeert dat zulke vernieuwingen inderdaad zullen aanslaan? En vooral: wie kan bedenken welke nieuwigheden de komende vijftig jaar nog bedacht zullen worden? Het ijs waar ik mij op begeef is niet eens glad, het is niet eens water, het is stoom, waar niets door te zien is, en waardoor slechts een ijle stem uit de verte roept: ‘Needulans’.

Mijn voornaamste conclusie na het lezen van Zaalbergs buitengewoon belangwekkende terugblik van 1981 naar 1931, was dat het Nederlands in die halve eeuw niet ingrijpend veranderd is. Volgt hieruit dat ook in de komende halve eeuw de veranderingen marginaal zullen blijven? Ik denk van niet. En als ik mij voor één keer mag bedienen van het cultuurpessimisme dat in Onze Taal zo vaak de boventoon voerde: ik vrees van niet. Ik denk niet alleen dat het Nederlands vrij ingrijpend zal veranderen, maar ik vrees ook dat die verandering niet ten goede zal zijn. De verklaring komt straks. Eerst tracht ik de ‘gewone’ veranderingen te schetsen, veranderingen van het soort dat we de afgelopen eeuwhelft zagen.

Zal het Engels nog verder penetreren? Wij zijn sinds 1945 onderworpen aan een onophoudend Engelstalig bombardement. Je leest ook geregeld afschrikwekkend anglonederlands proza uit de reclamewereld en

[p. 74]

de technische wereld, maar opvallend is nu juist dat je in het gewone, gesproken, Nederlands zulke opstapelingen van barbarismes niet hoort. Uit mijn eigen leven (ik ben van 1935) kan ik eigenlijk alleen verbaasd zijn over de victorie van het woord ‘lunch’, dat tot 1960 nog een heel bijzondere maaltijd was, en dat nu algemeen de naam van het overdagse hapje is geworden.

Welke andere talen zullen hierheen gaan waaien? Op een Russische invasie ga ik nu maar niet in. Japan heeft ons een aantal merknamen gebracht, maar zelfs als wij al onze technische apparaten uit Japan importeren zie ik nog geen Japanismen opduiken.

Hoe is het met Turks en Marokkaans? En hoe met Zuid-Afrikaans na de te verwachten ramp in Zuid-Afrika?

In de Nederlandse taal zijn vele maleise woorden hecht verankerd als herinneringen aan ons koloniaal verleden. Maar de veertigduizend Zuid-Molukkers hebben op onze taal geen enkele invloed gehad. Wij zullen ongetwijfeld te maken krijgen met emancipatiebewegingen van hier geboren kinderen van gastarbeiders, maar of dat tot Turkse en Marokkaanse insluipsels zal leiden lijkt mij zeer de vraag.

Linguïstische emancipatie

Anders ligt het met de bijdragen van de Surinamers. Niet alleen door hun grote aantal, maar doordat zij zelf al een mengtaal spreken, die daarom besmettelijk kan worden. Het verdient aanbeveling nu al een taalkundige de opdracht te geven de Surinaamse bevruchting van het Nederlands te gaan registreren. Ook van een invasie van blanke Zuid-Afrikanen mag, door de taalverwantschap, een verandering van woordenschat, en misschien zelfs van zinsbouw, verwacht worden.

Nog een minderheid, die eigenlijk een meerderheid is, vraagt om linguïstische emancipatie. Maar ik denk dat de vrouwenemancipatie niet zozeer leidt tot het opnemen van vrouwenwoorden in het Nederlands, als tot het uitspreken van mannenwoorden door vrouwenmonden. ‘lullig’ is een oud Nederlands woord dat alle Nederlanders kennen, maar dat pas sinds enkele jaren door vrouwen in het openbaar gebezigd wordt. Ik vroeg laatst aan een taalkundige of er nog wel een echt taboewoord over was. Een woord dat iedereen kent, maar dat je toch niet, bijvoorbeeld in Onze Taal, kunt afdrukken. Hij noemde een voorbeeld. Ik gaf hem gelijk, en u zult dat woord hier dan ook niet afgedrukt zien.

Ik vind het moeilijk uit te maken wat vluchtiger, toevalliger, en onbelangrijker is: de fluctuaties in bepaalde taalconstructies, of de kritische aandacht voor die modieuze taalconstructies. Zo is de laatste maanden veel te doen over het gebruik van ‘van’ achter werkwoorden zoals in: ‘ik dacht van’ en ‘hij zei van...’. In het Nederlands bestond dat allang, getuige: ‘ik zei d'r van Jan, ik zei d'r van Jan, ik zei d'r van Jan sta stil’, (ik citeer uit mijn kinderhoofd, en weet niet of het woord ‘d'r’ staat voor ‘er’ of voor ‘haar’. Twee jaar geleden trof ik voor het eerst, in Het Parool van de hand van Jeanne Roos, de spelling ‘er’ voor ‘haar’ aan, die misschien in 2031 zal zegevieren). Ik geef direct toe dat het overbodige ‘van’ mij ook irriteert, maar er is geen rationele grond te bedenken waarom, naast al de andere overbodige woordjes die wij in goed Nederlands toch verplicht stellen, dit er niet bij zou kunnen.

Radio-vultaal

Wezenlijke taalverandering wordt veroorzaakt door de radio. De radiospreker zonder tekst is bang dat er stilte zal vallen; hij kent de luisteraar niet, en deze kan de spreker niet zien. Vandaar de betekenisloze aanloopjes ‘ik dacht te kunnen stellen dat het antwoord op deze vraag dit zou kunnen zijn’. Deze vultaal kan soms tot ware poëzie leiden. Hoogtepunt is de taal van radioamateurs, die niet weten wie naar ze luistert, en waar de inhoud van de boodschap van geen enkel belang is, als zij maar ‘luid en klaar’ ontvangen wordt. In korte tijd heeft zich daar een geheel eigen taal ontwikkeld met herhalingen, duistere termen, en vooral intonaties en opmerkelijke melodievormen. Zal dit een taal worden die helemaal buiten het Nederlands komt te staan, zoals het kerklatijn, of zal het Nederlands er zelf van veranderen?

Als ik gedwongen zou worden een voorspelling te doen waar de grootste veranderingen komen, dan zou ik aan de klemtónen denken. Dat gaat de laatste tijd razend vlug, en echt niet alleen door de nieuwslezers. Twee woorden die ik de afgelopen weken veel heb gehoord: Amelisweerd en sífilis. Ik ken het bos van Amulliswéérd al sinds 1939 en had het nog nooit horen uitspreken als Amélisweerd. Ik heb nog nooit sìfilis gehad, maar hoor het nu ineens door iedereen uitspreken als sifílis. Hoe komt men ineens zo gek?

Nu kom ik tot de omstandigheid die mijns inziens het Nederlands in de komende vijftig jaar meer zal doen veranderen dan in de afgelopen vijftig jaar.

De spraakmachine

In de komende vijftig jaar zal er naast de mens van vlees en bloed nog een tweede organisme Nederlands gaan spreken: de machine, de computer, de chip, of hoe de rekenautomaat tegen die tijd ook zal heten. Op zichzelf ben ik ervan overtuigd dat het bouwen van een spraakmachine, een verstamachine en een vertaalmachine de logische culminatiepunten zijn van de studie van talen. Ik ben ervan overtuigd dat onze taalbeheersing een rationeel proces is, dat wij nu nog niet doorzien, maar dat wij eens wel zullen doorzien. Op dat moment kunnen we een levenloze machine ook taalbeheersing schenken.

Ik vrees echter dat de maatschappelijke behoefte aan dergelijke machines niet het geduld heeft om te wachten op de goede afloop van de taalkunde. De Europese Gemeenschap heeft miljoenen rekeneenheden (een veel exacter, maar ook veel bloedelozer woord dan ‘guldens’) uitgetrokken voor een machine die teksten in de talen van de Gemeenschap zonder menselijke tussenkomst zal moeten gaan vertalen. Het vervelende is alleen dat de principiële problemen die vijftien jaar geleden leidden tot het stoppen van de research in de mechanische vertaling nog precies zo op tafel liggen. De vertalingen zullen, de plannenmakers geven dat toe, niet volmaakt zijn. Maar ze zijn, zo zeggen dezelfde plannenmakers, ook alleen bestemd voor ambtelijk gebruik. Ik geloof er niets van. Die vertaalde stukken zullen in de kranten komen. Na de ambtenaren zullen ook de politici en de burgers in het Machinees gaan praten. In de economie kent men de wet ‘Slecht geld verdrijft goed geld’. In de taalkunde is de wet: ‘slechte taal verdrijft goede taal’.

Veel Onze-Talers vrezen dat buitenlandse televisiesatellieten met hun buitenlandse programma's het Nederlands zullen uitdrijven. Ik ben bang voor iets heel anders: het in onze televisietoestellen inbouwen van een chip die buitenlands gepraat omzet in Nederlandse spraak.

Een goede spraakmachine zal belangrijke consequenties hebben voor het gesproken Nederlands. Zo zullen allerlei vrijheden in het spraakgebruik, zoals bijvoorbeeld de plaats van het hulpwerkwoord in de bijzin, genormaliseerd worden. Daar is eigenlijk geen bezwaar tegen te maken. Een grachtenhuis is mooier dan een kantoor van beton en glas, maar de economie en de vooruitgang hebben bepaald dat kantoren beter in beton en glas dan in grachtenpanden gevestigd kunnen zijn. Ik ben bang dat de commerciële pressie de spraakmachine al gaat invoeren voordat hij goed is. En dan krijgen we grachtenhuizen van beton en glas: stokkerige, syntaxis-arme, monotone, tegen je verstand instrijkende taal.

Uit het voorafgaande mag duidelijk zijn geworden dat ik geloof dat in 2031 het Nederlands nog zal bestaan, en dat er in dat jaar irritatie zal bestaan over ‘sommig Nederlands’. Uit deze twee feiten volgt dat ik geloof dat er een honderdste jaargang van Onze Taal zal verschijnen.

BATTUS