Onze Taal. Jaargang 50

Reacties

Correct?

In Onze Taal, het eerste nummer van deze 50ste jaargang, mediteert Marlies Philippa over onze getallen, vooral over het getal vijftig. In dit stukje lees ik (bladzijde 14): ‘Maar hoe zit het nu met vijftig als geheel? Een half eeuwfeest mag dan goud verschaffen en een mijlpaal... betekenen...’

Zowel de uitdrukking ‘een half eeuwfeest’ als de manier van schrijven daarvan vielen mij op. Wat het eerste betreft: het bijvoeglijk naamwoord behoort kennelijk bij ‘eeuw’ en niet bij ‘feest’. Maar wij spreken niet van ‘een half eeuw’ doch van ‘een halve eeuw’. Wat het tweede betreft: ik leerde vroeger, meer dan vijftig jaar geleden - maar de regel geldt nog steeds - dat in een dergelijke verbinding een streepje geplaatst moet worden tussen het bijvoeglijk naamwoord en het zelfstandig naamwoord waar het bij hoort, dus: ‘een halve-eeuwfeest’. Ik lees in de krant heel vaak bijvoorbeeld Tweede Kamerlid, vrije tijdsbesteding, grote stadskerk, en dergelijke. Sommige scribenten hebben, naar ik vermoed, wel eens gehoord van een streepje, maar schrijven dan: Tweede Kamer-lid, vrije tijds-besteding, grote stads-kerk. In al deze gevallen hoort het bijvoeglijk naamwoord bij het eerste lid van de dan volgende samenstelling. Men schrijve dus: Tweede-Kamerlid, vrije-tijdsbesteding, grotestadskerk. Niet de kerk is groot - dat is tenminste niet de bedoeling - maar de stad is groot, niet de besteding is vrij maar de tijd is vrij, niet het lid is tweede in de rij, maar het maakt deel uit van de Tweede Kamer.

In het Engels plaatst men de delen van zulke verbindingen los naast elkaar, maar voor de Nederlandse schrijfwijze geldt de genoemde regel. Een regel die niet zonder zin is. Soms is er geen mogelijkheid van misverstand, maar soms ook wel. Bij het derde door mij genoemde voorbeeld moet ik me wel afvragen: wat is nu eigenlijk de bedoeling, een kerk in een grote stad of een grote kerk in een stad?

B. Jongeling

semitist

Groningen

Aftelversje

In Van Woord tot Woord schrijft mevrouw Marlies Philippa over getallen en vermeldt een aardig aftelversje. 't Is een beetje frauduleus, want er staan maar acht getallen, in plaats van tien. Groningse moeders leerden hun kinderen het als volgt:

Ans Zwain Drain
Orre Morre
Fiesse Fasse
Teuspel Tasse
Tains

Met de getallen 1, 2 en 3 heb ik geen probleem; 6 en 7 lijken echter op het Duitse vier en vijf, terwijl ze hier als 6 en 7 staan. Hoe Orre en Morre zich daartussen gedrongen hebben ontgaat mij. Evenmin kan ik met Teuspel en Tasse uit de weg. Of zou het een versje zijn bij het hinken? Teuspel is hinkbaar.

A. Veenhoff

makelaar, Eelde

Het voortouw genomen (1)

In het januari-nummer vraagt de Heer Flentge waar de zegswijze ‘het voortouw nemen’ vandaan komt. Deze komt regelrecht uit het Afrikaans, waar ‘die voortou neem’ voor de leiding nemen heel gewoon is. In oorsprong komt het van het ploegen met een span ossen (16 of 14), die wel van achteren recht uit aangespoord konden worden met een lange zweep, maar niet gemend, zodat men bij het keren een touw nam, dat bij de voorste twee bevestigd was, en zo het span omleidde. Dit werd gedaan door de ‘touleier wat die voortou neem’. Het verbaast me alleen, dat in deze tijd van anti-apartheid een zo kenmerkende Afrikaanse uitdrukking veld wint!

Mevr. S. Dörr

Den Haag

Het voortouw genomen (2)

Als antwoord op de vraag, gesteld door de heer A.R.W. Flentge in het januari-nummer van Onze Taal, kan ik het volgende vermelden. In de gebruikelijke zeemanstaal is een voortros, of zoals men aan de wal zou zeggen een voortouw een van de middelen waarmee een schip wordt gemeerd. Dit voortouw is niet alleen een touw dat, vanaf het voorste deel van het schip, naar voren aan de wal wordt vast gemaakt, maar ook als regel de eerste verbinding waarmee het schip gemeerd wordt.

Als dit voortouw (deze voortros) is vastgezet, is de boot aan. Wie de voortros vanaf de wal waarneemt, of anders gezegd ‘wie het voortouw neemt’ (om vast te zetten), zorgt dat ‘de boot aan is’. Vooral bij een schip dat moeilijkheden kan geven is er moed voor nodig om (fig. gezegd) het voortouw te nemen.

Dit is het antwoord zoals ik het zie, maar ik geef mijn mening gaarne voor een betere.

H.A. de Lathouder

oud-griffier, Den Haag

[p. 37]

Het voortouw genomen (3)

Terwijl deze regels van links naar rechts aangroeien weet ik niet of ik daarmee het voortouw neem. Wel is ook mij de voorkeur opgevallen om i.p.v. te starten het voortouw te nemen. ‘Teveel liepen al in het gareel, zodat wel iemand het voortouw nam.’ Fout! Toch nog niet zo fout als ‘De beide André's nemen het voortouw’. Het aangeboren taalgevoel kan deze zinnen kritiekloos accepteren. Het begrip ‘het voortouw nemen’ lijdt er niet onder. Echter als voorstelling roept ‘de beide André's nemen het voortouw’ een tegenstrijdig beeld op. Immers, zo actief is het nou ook weer niet om dat deel van het touw aan te vatten dat zichtbaar het minst belast raakt; de navolgers, die zich bij de enthousiaste trekkers hebben aangesloten zouden het touw gespannen moeten houden.

Waarom staat de zegswijze geen meervoudig onderwerp toe? Welk bezwaar is er tegen ‘Andre en Bas nemen het voortouw’? Ik zou het ook niet direct weten. Enkel twee mannen evt. aan weerszijden van een touw met vervolgens een reeks mannen erachter hebben niet het voortouw, maar het achterste deel ervan!

P.N. Muyt (1828) zette aan kinderen van voor de industriële revolutie uiteen, hoe wevers werken. Hij merkt op dat wollen laken breder is dan andere stoffen, zelfs zo breed dat één wever de breedte waarover de spoel door de schering heen gestoken moet worden niet kan overreiken. Een tweede wever neemt met zijn rechterhand de spoel van de links gezeten wever over en geeft deze na doorsteek terug aan de eerste wever die van links naar rechts het doorsteken afwikkelt. Semantisch bekeken is er wel de aanwijzing om ‘getouw’ op te zoeken, waardoor de eigenlijke woordvorming aan belang afneemt, maar de gedachte aan weefgetouw opkomt. Telkens als de wevers hun werk gingen aanvangen, dus na het op touw zetten ervan, het aanbrengen van de scheringsdraden, nam de eerste man bij het weven het voortouw. Wanneer Bas en André elk aan een ander weefgetouw werken kunnen beiden op eigen weeftoestel het voortouw nemen; samen aan hetzelfde toestel is uitgesloten. Als een schoolmeester besluit Muyt:

Houdt uw draad jen effen, dan

Zijt ge een knappe weversman!

P. Chr. v.d. Beld, Amsterdam

-ISCH/-IES
Is elke homoboon homofoon?

Uit uw noodkreet in het decembernummer over het gebrek aan homofonieën op -isch/ies bleek mij dat u een beroep doet op mijn ‘Bureau voor alternatieve taalproblemen’. Aldaar bleek alras dat in het algemeen pas door mij aan uw oproep kan worden voldaan als ik in het Bosnisch zeg: ‘als ik in het bos nies, zeg’. Zodra me dat gelukt was kwam er het nodige los:

categorie 1:

zijn alle Aries arisch?

logies? logisch! (het eerste plat uitgesproken)

zijn alle Frankies Frankisch?

wat benne die hessies Hessisch categorie 2:

hoe vond je Frankie's Frankisch?

absurdistisch? Zeker, absurd ìs Ties zeker! kust A. 3^a, Ties? Kust Adriatisch.

wat zijn die Bourg-on-dit's Bourgondisch. Australisch. Au, straal Lies!

toch is díé Slavisch. Toch is die sla vies Indo? nee zie's: Indonesisch.

O chemisch? Och hé Mies (snel gezegd) bistro-pies ruikt bis tropisch tenminste: als ik op z'n Kaspisch op z'n kas pies. wanneer statisch? Wanneer staat-ie-'s? smokkelwaar:

o karabies, ook Arabisch?

puttees zijn poëtisch zonder puntjies.

reeksvorming:

Marx!	ìs-t-ie's	marxistisch)
toer!	ìs-t-ie's	toer) marxistisch
terror!	ìs-t-ie's	terror marxistisch)
bal!	ìs-t-ie's	ball marxistisch)
kuub!	ìs-t-ie's	kub marxistisch)

is 't weer niet goed!

hoe al erg ie 's was, je huid; hoe allergisch was je huid.

J.P. Roemer Visscher, Lunteren