Onze Taal. Jaargang 50

[p. 11]

Boekbespreking
Taal als fetisj

Carry van Bruggen, Hedendaags fetisjisme, met een voorwoord van Annie Romein-Verschoor. Amsterdam 1980. Derde druk.

Dit werk verscheen voor het eerst in 1925. In 1948 werd het herdrukt en kreeg het een voorwoord mee, dat in de onlangs uitgebrachte derde druk gehandhaafd is. Annie Romein schrijft in dit voorwoord, dat het haar liever was geweest als een taalgeleerde dit boek over de taal had ingeleid. Naar mijn mening had dat nu gekund en de aangewezen figuur zou Frida Balk-Smit Duyzentkunst zijn geweest, hoogleraar in de taalkunde van het hedendaagse Nederlands aan de Universiteit van Amsterdam. Zij is namelijk al jaren een pleitbezorgster van het werk van Carry van Bruggen, met name het bespiegelende. Dit in tegenstelling tot Annie Romein, die Carry van Bruggen hoger aanslaat als romanschrijfster. Zij vindt dat het beschouwelijk werk hier en daar wordt ontsierd door rancune, de rancune van de autodidact jegens mensen met een academische titel. Zij uit dan ook haar bezorgdheid dat het boek in handen van ‘het specialistendom... der ongeschooldheid’ zal vallen.

In de Inleiding zegt Carry van Bruggen, dat ze in 1915 met het voorbereidende werk voor Hedendaagsch fetischisme (de spelling van 1925) is begonnen, naar aanleiding van het in die tijd opbloeiende patriottisme. Haars inziens werd dit ten onrechte als een vorm van altruïsme beschouwd, en de moedertaal werd in deze dwaling meegesleurd.

Moedertaal

De taal, het grote symbool voor nationale saamhorigheid, nationale ‘eenheid’, is een nog grotere fictie dan het nationalisme zelf. Als je nagaat hoe die taal tot stand is gekomen, dan zie je hoe zij wordt beheerst door ‘de Rede-vervalsende Kastedrift’ (dit is de collectiviteitsdrift oftewel kuddedrift), die verder reikt dan de landsgrenzen. De mens is altijd en overal gelijk, zijn kuddedrift maakt dat hij zelf verschillen gaat creëren. Het belangrijkste verschil is het standsverschil (maar tussen het ‘Proletariërs aller landen, verenigt u!’ wordt de muur van de nationale talen opgeworpen). De nationale ‘eenheid’ en daarmee de moedertaal wordt gebruikt om de mensen wijs te maken, dat ze bij elkaar horen, ondanks het standsverschil. In feite zijn alle mensen, in groepen (kudden) bijeen om te (over)leven, elkaars vijanden. De beleden eenheid is een schijneenheid, het distinctiemiddel een schijnzekerheid, een dogma.

‘Zuiver’ Hollands is door en door onzuiver, en men bedoelt ermee: gebruikelijk Hollands (hèt criterium van de kudde is: het algemeen gebruikelijke). De taalschat bestaat uit een chaotische en onsamenhangende verzameling woorden en uitdrukkingen. Een paar voorbeelden:

‘Een jong meisje is jonger dan een meisje, een ouder man jonger dan een oud man. Ik was ziek en ik ben wat beter. Eerst was ik een beetje beter (minder ziek), nu ben ik weer helemaal beter (hersteld)’, (p.124)

‘De geneesheer is in het herstellingsoord, maar niet de herstelheer is in het genezingsoord. Een ongeneeslijke zieke, een onherstelbare fout, niet andersom, maar een ongeneeslijke zieke is er toch een, die niet meer herstellen kan’, (p. 125) ‘Ik ken het niet helpen’ gaat door voor onbeschaafd, ‘motten’ (voor moeten) voor beschaafd. (p. 96)

Niet alleen onder politici, ook onder taalgeleerden (bijv. de puristen) en letterkundigen vindt men aanhangers van het taalfetisjisme. Zij zien allen ten onrechte de taal als een realiteit. Dat leidt tot dwalingen als: ‘taalexpressiviteit’, ‘taalgevoel’, ‘taalschoonheid’.

Code

Mensen geloven niet wat ze zien, maar ze zien wat ze geloven. Ze kennen aan de taal eigenschappen toe die niet de taal heeft, maar de taalgebruiker, want de taal zelf is niets meer dan een code waarvan het belangrijk is dat iedere gebruiker op de hoogte is van de afspraken, om te weten wat de ander bedoelt. Taalgebruik berust op conventies, waarbij komt dat de koerswaarde van woorden voortdurend wisselt. Het is net als in het leger met wachtwoorden: in principe komt elk woord in aanmerking, maar het is belangrijk dat iedereen van de afspraak op de hoogte is.

Dat de taal op zichzelf niets is, kan blijken uit het voorbeeld: ‘Zijn Zuidelijke losbandigheid deed hem alle gezag verwerpen’. Voor hetzelfde geld zegt men: ‘Zijn Noordelijke eigengerechtigdheid deed hem alle gezag verwerpen’, (p. 67) Het is allebei even waar of onwaar. De grootste nonsens kan men in taal uitdrukken.

Het ziet ernaar uit dat de mens in zijn gevoelens met betrekking tot de taal onverbeterlijk is, dat wil zeggen niet voor rede vatbaar. Dat is niet erg, vindt Carry van Bruggen, dat moet men accepteren, maar men moet er geen objectieve waarde aan toekennen, geen wetenschappelijke pretenties aan verbinden.

Taalgevoel

Hetzelfde geldt voor ‘taalgevoel’ en ‘taalschoonheid’. Iemand met ‘taalgevoel’ zou zeggen: ‘Ik zei hem gezouten de waarheid’, en ‘ik ben, hij bent, wij bennen’, (p. 174) ‘Taalgevoel’ moet worden verstaan als het openstaan voor taalgebruik van anderen, om zo zijn eigen taalgebruik te vervolmaken. Dit is geen kwestie van gevoel, maar van kennis (van de taalconventies) en daar is intelligentie voor nodig (vergelijk Chomsky's onderscheid tussen competence en performance!). Als men de woorden niet in hun koerswaarde gebruikt, loopt men kans misverstaan te worden of een lachwekkende indruk te maken en daardoor niet serieus genomen te worden (zo klinkt mij het door Carry van Bruggen gebruikte ‘specialiteit’ waar wij zeggen ‘specialist’ wat belachelijk in de oren). Men zegt wel ‘er liep geen sterveling’ maar niet ‘er liepen twee stervelingen’.

Men is tegenover de taal zo vooringenomen, dat men zich vaak niet bewust is van homoniemen. N.B. ‘Wat is het tegenovergestelde van een zee-arendje? Antwoord: een lantarentje’, (p. 137) ‘Toen men het jodenjongetje vroeg, waarvan hij meer hield, van de zon of van de maan, antwoordde hij: ‘Van de zon. Ik ben toch zeker liever gezond dan gemaand’, (p. 139)

Taalschoonheid

Ook de zogenaamde ‘taalschoonheid’ wordt ontzenuwd. Dezelfde klanken zijn soms mooi, soms lelijk, al naar gelang de betekenisassociatie van de lezer/hoorder (bijv. ‘Hoe gedistingeerd klinkt: Lucy, Nancy en Cissy - hoe plat daarentegen Guussie, Janssie en Krissie’ (p. 137-138)) en de geest van de dichter die uit zijn woorden spreekt. Ter illustratie zet de schrijfster de dichtregels van Kloos: ‘Ik ween om bloemen, in de knop gebroken en vóór den uchtend van haar bloei vergaan’ naast haar eigen: ‘Ik smeer 'em spoedig, want daar komt mijn ome, ik hoor z'n kuchje waar de koeien staan’. (p. 204-205) Eigenlijk zegt haar ‘O zeur, ga nou deur’ (p. 197) al genoeg over ‘klankschoonheid’. De taal is inderdaad ‘gans het volk’ zegt zij; dat wil zeggen: zonder logica, zonder verband, zonder analogie...

Conclusie

Carry van Bruggen prikt meedogenloos een groot aantal dogma's van taalgebruikers door, inclusief die van zichzelf. Ze geeft een schat aan voorbeelden, waarvan sommige weliswaar verouderd zijn, maar

[p. 12]

de meeste nog volop actueel. In veel opzichten is zij, door haar kritische, onderzoekende geest, de taalwetenschap van haar tijd vooruit (dat blijkt uit de opvattingen die nu binnen de sociolinguïstiek gelden). Het boek is echter niet makkelijk leesbaar, doordat zij, vooral in het begin, de schitterende voorbeelden afwisselt met stukken theorie, haar zeer persoonlijke, consistente, alle gebieden van het leven omvattende filosofie, waarvan zij de grondprincipes telkens herhaalt met andere (en soms dezelfde) woorden. Zij schrijft erg associatief, en de hoofdstukken zijn niet getiteld maar genummerd (in de oude drukken met Romeinse, in de nieuwe druk met Arabische cijfers), zodat men niet kan zien waar de hoofdstukken over gaan, maar het één lang betoog is geworden.

Het is een boek van iemand die geen concessies deed aan goede smaak, traditie of gangbare mening. Een boek van een autodidact. So what? In ieder geval iemand met geest, spirit, esprit, en zeer veel durf.

Lidwien Derriks

docente letterkunde Vrije Leergangen

Amsterdam