Onze Taal. Jaargang 49

Het Rijmschap

Laat ons vandaag eens breed denken. Het is mogelijk dat dichters zich bedienen van flodderrijm met een ander doel dan om boeren te bedriegen. Wellicht vindt zo iemand Haar moederhart / vertoont een barst lyrischer dan Haar moederhart / zit vol met smart. Het is onjuist, doch verklaarbaar.

Men wil niet gewoon rijmen (te formeel, te burgerlijk, te voorspelbaar) maar wel de evocatieve werking van een klank uitbuiten. De procedure heeft veel gemeen met alliteratie. Vergelijk de donkere driften in Duitse doordouwers met het somere bonken van enorme klokken. Nu, in proza - en natuurlijk ook vóór het einde van versregels - is op evocatief onrijm niets aan te merken; behalve dat het erg vervelend kan worden.

Wie de moeite wil nemen om correct te rijmen, en tevens het effect van ‘dichterlijke vrijheid’ nastreeft, laat a niet assoneren met a doch met b, als in deze natuurimpressie van de helaas te oud gestorven Coos Neetebeem: Een tuin rondom het huis .../ Een boom in deze tuin.../ O, 't suizelend geruis / Dat fluistert in zijn kruin ...

In het beginsel hebben klinkers meer présence dan medeklinkers (hoewel je met een royaal gebruik van schr, str, m en nog andere geluiden nog aardig wat emoties kunt doen opflakkeren), en we zien dan ook assonantie veel vaker optreden dan acconsonantie - of het nu voortkomt uit poëtisme, slordigheid of onkunde.

Een lezer in Bergum verschafte me zeer attent - à propos, hartelijk dank aan alle briefschrijvers! - veel onrijmen uit het Liedboek voor de kerken ('s-Gravenhage 1973, dus niet Nergenshuizen 1880), waaronder eind/zijn, open/ingesloten en waart/ achterwaarts, vrij normale gevallen van assonantie ja, maar ook misbaksels als schild/geschuild, gronde/ontbranden, getuigen/zwijgen en Here/scheuren. Ik denk niet dat deze acconsonanties een literaire bedoeling hebben. Daarvoor raadplege men de officieel erkende dichtkunst: O mijn hart was toen zo hongerig/Zo angstig en zo verlangerig. Tja, dat komt ervan als je leeft van 1864 tot 1927, en geen besef hebt van mooie rijmwoorden als hinkstapsprongerig, ijzerenlongerig en susiewongerig. Terzake. Ook hier rijst de vraag of er misschien, soms, selectieve doofheid in het spel is. Zal Het Rijmschap dit eeuwenoude raadsel oplossen? Zal Het wederom de geleerde wereld beteuteren? Leest de volgende aflevering!

H.H. Polzer

[p. 106]

Helaas, Het Rijmschap bleek niet over de fondsen te beschikken om de dichteres van het bovenstaande te achterhalen. Wij kunnen u dus ook niet vertellen of het hier om hetzelfde telefoonnummer gaat, dat ook zo aardig met beeldspraak uit de voeten kan (‘maakt van uw mug een olifant’). De annonce verscheen in het A.D. en werd ingestuurd door A. de Bruijn uit Zeven in West-Duitsland. Onze dank!

Waarom slaan zovelen die de pen slechts zelden hanteren, meteen aan het rijmen als er iets op papier gezet moet worden? Kennelijk bestaat er bij advertentie-opstellers en ingezonden-brieven-schrijvers een heftige drang om het nu eens echt ‘mooi’ te zeggen. Bovendien valt een gedicht op (zie boven), wekt het - meestal geheel ten onrechte - de suggestie dat over de inhoud is nagedacht en geeft het de maker aansluiting bij de Grote Namen, wier regels hem door het hoofd zingen. Het houvast dat een gedicht biedt in de vorm van ritme en rijm, lijkt me niet de eerste overweging. Eenmaal aan het werk, blijken de eisen die een gedicht stelt, een te zware opgave. Onze bereidwillige schone slaagt er dan ook glorieus in om door bokkesprongen en assonantie aan elke spanning te ontkomen.

In mijn ijver H.H. Polzer af te bluffen op het stuk van assonantie raadpleegde ik The Poet's Manual and Rhyming Dictionary van Frances Stillman. Zij wijdt in haar voortreffelijke boek een groot aantal pagina's aan near-rhyme. Bijna-rijm? Stiefrijm? Haastrijm is wellicht nog het mooist! (Halfrijm zou een aardige vertaling zijn, maar Stillman reserveert die term voor een specifiek geval van assonantie b.v. koopman/hoopvol.) The Poet's Manual is een rijke bron en levert naast een opsomming van een groot aantal vormen van nearrhyme ook een aantal conclusies. Om één van die conclusies gaat het me. S. stelt: ‘Gebruik assonantie systematisch, een enkel geval van assonantie binnen een gedicht, lijkt een fout’. Assonantie systematisch gebruiken is waarschijnlijk even moeilijk als consequent rijmen, maar fouten maken kan iedereen. Het zijn die gedichten met fouten, waar ik zo'n hekel aan heb, de rimram van ‘nu eens wel, dan weer niet, zoals de wind waait, zoals m'n pet staat.’ Zoals Willem Kloos met zijn dolkzwaard (?) een aanval doet op Satan:

En dan en dan en dan weer naar eens doll's

aard

U op het rechte plekje, dat uw rol-staart
Verbergt, treffe' in 't diepst van uw doem-

baar vals-aard-

-iglijk Zijn, van U, die steeds een snol

waart!

Ivo de Wijs

Systematisch onrijm toepassen, waarde Ivo, is geheid minder moeilijk dan consequent rijmen. Ga maar na. Het waren 2 conincskinderen / Si hadden malcander so lief / Si conden bi malcander niet comen / Het water was veel te diep / Nu had men dit kunnen verhelpen / Met een snelle veerpontdienst / Maar het wachten was nog op de ontwikkeling / Van een scheepsbouwindustrie / We kunnen hier moeilijk spreken / Van gedegen verstechniek / Maar juist dat ongekunstelde, hè / Dat maakt het zo subliem. De enige moeilijkheid is initieel: je moet je rijmdiscipline opzijzetten. Zo kost het een musicus aanvankelijk echte inspanning om vals te spelen, voor de grap of op aanwijzing van de componist.