Onze Taal. Jaargang 49

Regelloosheid?

Werkeloosheid is een verschijnsel dat - helaas - veelvuldig ter sprake komt. Bij dit woord wordt algemeen het accent gelegd op ‘loos’. Voor mij is dit leggen van het accent op een secundaire zaak (het afwezig zijn van iets) onbevredigend. Ik heb dan ook de neiging de klemtoon op de eerste lettergreep te leggen. Ik hoopte Van Dale aan mijn zijde te vinden, maar dat pakte anders uit. Het accent, beslist van Dale (laatste druk), valt op ‘loos’, maar als men de verkorte vorm ‘werkloosheid’ bezigt, dan valt het accent op de eerste lettergreep (prof. Zaalberg heeft ten aanzien van dit laatste woord echter een andere mening; zie O.T. 47 (1978) nr. 1, blz. 2).

Dit was voor mij aanleiding eens nader te bezien wat Van Dale over het accent bij andere ‘-loosheden’ zegt. Het bleek dat indien ‘loosheid’ wordt voorafgegaan door één lettergreep, de klemtoon wordt aangegeven te vallen op deze eerste lettergreep (zinloosheid, stijlloosheid). Wel vond ik bij ‘doelloosheid’ de opmerking: ‘het accent wisselt’. Over die ene (halve) uitzondering (zijn er meer?) maakte ik mij niet druk. Maar toen kwam de vraag hoe het zit met woorden waarin ‘loosheid’ wordt voorafgegaan door meer dan één lettergreep. Daar stuitte ik op onvermoede problemen. Er worden hier van geval tot geval verschillen in accent aangegeven. Ik geef u hieronder een rijtje ‘-loosheden’, waarbij ik u uitnodig de klemtoon te leggen daar waar deze volgens u behoort:

[p. 95]

1.	harteloosheid
2.	argeloosheid
3.	ordeloosheid
4.	zorgeloosheid
5.	troosteloosheid
6.	kinderloosheid
7.	krachteloosheid
8.	waardeloosheid
9.	tandeloosheid
10.	bodemloosheid

Hebt u dat gedaan? Nee, eerst doen en dan pas verder lezen! Als u het eens bent met Van Dale, zoudt u het accent hebben laten vallen op ‘loos’ in geval 2, 3, 6 en 10, op de eerste lettergreep in geval 4, 5, 7 en 9, en zou het accent wisselen in geval 1 en 8. Van alle drie genoemde categorieën heb ik meer voorbeelden verzameld, maar die bespaar ik u. Ik vond bovendien nog een kleine, vierde categorie met twee klemtonen (voorbeeld: eindeloosheid). Terloops vermeld ik nog dat er in sommige gevallen geen eenstemmigheid in beklemtoning bestaat als men een vergelijking maakt met het woordenboek van Koenen-Endepols (een oudere druk). Overigens miste ik bij Van Dale de woorden staatloosheid, ademloosheid en meedogenloosheid. Blijft de vraag of Van Dale (of bewerker Kruyskamp) een bepaalde regel gehanteerd heeft (ik heb die, als leek op taalgebied, niet kunnen ontdekken) of is hier het ‘algemeen spraakgebruik’ als richtsnoer genomen? Wat dat laatste aangaat heb ik mijn twijfel, want als men denkt aan het woord ‘kinderbijslag’, waar het accent toch vrij algemeen op de lettergreep ‘bij’ wordt gelegd (overigens tot mijn afgrijzen), dan blijkt Van Dale (gelukkig!) dit gebruik niet te volgen (en zelfs niet te noemen). Doch een enkel voorbeeld zegt misschien weinig.

Hoe het ook zij, zolang mij geen logisch aanvaardbare regel voor de klemtoon bij deze ‘-loosheden’ wordt gegeven, zal ik volharden in mijn ketterse neiging het accent in deze samenstellingen niet op ‘loos’ te laten vallen.

H. de Jager, Oss