Onze Taal. Jaargang 49

[p. 75]

Reacties

Arbitrair en gelijkgerechtigdheid

In nummer 7/8 (1980) van Onze Taal wordt in de vierkantjesrubriek gevraagd, of het woord arbitraal in de betekenis scheidsrechterlijk niet te theatraal is. Voor juristen is het dat zeker niet. Zij hebben vaak met buitengerechtelijke rechtspraak door arbiters te maken. Ons Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering spreekt in de taal van het begin van de vorige eeuw van scheidsmannen, maar geen Nederlandse jurist zal die term gebruiken. De scheidsman heet arbiter, alleen de uitspraak varieert. Wie nog een ouderwets gymnasium bezocht heeft, ziet het woord als puur Latijn en spreekt het uit als arbiter. Meer gangbaar is de uitspraak, die afgeleid is van het Franse arbitre, in het Nederlands dus arbiter.

Dit terzijde en terug naar arbitraal versus arbitrair. Als zakenlieden contracten aangaan, voorzien zij vaak, dat daaromtrent wel eens geschillen zullen kunnen ontstaan en voor dat geval nemen zij in bedoeld contract dan vaak een arbitraal beding op, d.w.z. een clausule, die impliceert dat in geval inderdaad een geschil omtrent dit contract ontstaat, partijen dan niet naar de gewone rechter zullen stappen, maar dat zij zullen overgaan tot het benoemen van arbiters. Een arbitrair beding in een contract zal waarschijnlijk nietig zijn want een beding, dat iets willekeurigs toelaat, zal in strijd zijn met ons recht. Ook een arbiter, die arbitrair te werk zou gaan, zou zich niet aan zijn verplichtingen houden, want ‘de scheidsmannen zullen naar de regelen des rechts uitspraak doen ten ware het compromis hun de bevoegdheid mocht toegekend hebben om als goede mannen naar billijkheid te oordelen’, aldus art. 636 van het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering. (Het compromis is in juristentaal iets anders dan daarbuiten; het betekent de overeenkomst, waarbij de scheidsmannen worden aangesteld, vgl. art. 623 W.v.B.Rv.) Art. 636 W.v.B.Rv. eist dus, dat een arbiter als regel ‘naar de regelen des rechts’ zijn taak uitoefent en die regels laten arbitrair optreden niet toe; indien partijen zulks in het compromis zijn overeengekomen, kan de arbiter ook de opdracht hebben om, daargelaten hoe ‘de regelen des rechts’ luiden, samen met de andere arbiters ‘als goede mannen naar billijkheid’ te oordelen en dat sluit alweer arbitraire beslissingen uit.

Vervolgens ‘gelijkberechtiging’. Wijlen Charivarius zou in wijlen de Kleine Krant dit woord in de rubriek ‘Heil Hitler’ hebben vermeld. Maar rechtsgelijkheid? Dat is niet bedoeld. ‘Allen die zich in Nederland bevinden, zijn vrij en bevoegd tot het genot van de burgerlijke rechten’ luidt de aanhef van art. 1 van ons Burgerlijk Wetboek en dat is nu een voorbeeld van rechtsgelijkheid en tevens iets anders dan het begrip in de vierkantjesrubriek. Ik zou voorstellen ‘gelijkgerechtigd’ en ‘gelijkgerechtigd zijn’; ‘gelijkgerechtigdheid’ kan, maar ik vind het niet mooi, al is ook die term afkomstig uit het juridische boevenjargon. In beginsel hebben alle schuldeisers evenveel recht, als zij ertoe overgaan, zich tegen de zin van hun gemeenschappelijke schuldenaar te verhalen op diens vermogen, omdat hij niet vrijwillig zijn verplichtingen is nagekomen: in beginsel heeft de schuldeiser, die een ton te vorderen heeft van de nalatige schuldenaar, niet meer recht dan de schuldeiser die honderd gulden te vorderen heeft en oudere vorderingen gaan niet voor boven recentere. De taal uit de tijd van de Camera Obscura waarin ons huidige Burgerlijk Wetboek ons dat vertelt, laat ik buiten beschouwing. Het Ontwerp Nieuw Burgerlijk Wetboek zegt het als volgt: ‘Schuldeisers hebben onderling een gelijk recht om, na voldoening van de kosten van executie, uit de netto-opbrengst van de goederen van hun schuldenaar te worden voldaan naar evenredigheid van ieders vordering, behoudens de door de wet erkende redenen van voorrang’. Zij hebben allen een gelijk recht, zij zijn, anders gezegd, gelijkgerechtigd bij de verhaalsuitoefening. Men is tot iets gerechtigd (zu etwas berechtigt) en allen staan daarbij gelijk.

Over germanismen gesproken: bij de NZH, u weet wel, de Blauwe Tram, Zandvoort - Amsterdam, Haarlem - Leiden - Den Haag - Scheveningen etc., heette een trambestuurder officieel ‘wagenvoerder’. Voerder beveel, wij volgen.

O.K. Brahn

Groningen

Gelijkgerechtigdheid?

Ik schrijf u om een kanttekening te maken bij P.C.U.d.B.'s vierkantje over gelijkberechtiging en rechtsgelijkheid op blz. 72 van de lopende jaargang. Het eerste van die twee woorden ligt mij ook helemaal niet maar de betekenis ervan is toch dat bij het toekennen van rechten geen verschil wordt gemaakt naar gelang van geslacht, huidskleur of wat dan ook bij de belanghebbenden; ofte wel: afschaffing van discriminatie. Maar ik kan u niet volgen wanneer u de heer Beem gelijk geeft m.b.t. ‘rechtsgelijkheid’. Dit woord is volgens mij al lang geleden door de rechtswetenschap ‘in beslag genomen’ (om op mijn werkterrein te blijven) met als betekenis de toestand dat rechtsregels op dezelfde wijze worden geïnterpreteerd, in het bijzonder bij het opleggen van verplichtingen, b.v. door de administratie en de rechterlijke macht. Dat uitspraken, door de rechterlijke macht bij uitlegging van de wet gedaan, door vooral lagere rechters als richtsnoer worden gebruikt bevordert de rechtsgelijkheid. Belastinginspecteurs genieten bij toepassing van belastingwetten een ruime mate van autonomie. Als gevolg daarvan ziet men nogal rechtsongelijkheid. Ik weet niet meer, waar ik jaren geleden in dit verband eens de uitdrukking las: ‘Rechtsongelijkheid is een gruwel’. Bij rechtsgelijkheid hebben niet alleen mensen, maar ook b.v. stichtingen en vennootschappen belang. Bij gelijkberechtiging hebben m.i. uitsluitend mensen belang en ik ontveins mij niet dat het door mij bedachte ‘gelijkgerechtigdheid’ vanwege de uitspreekbaarheid nauwelijks navolging schijnt te verdienen, al geeft het mijn bedoeling m.i. zuiver weer.

H.J.B. Nijenhuis

Roermond

Het neusje van de zalm (I)

Naar aanleiding van Onze Taal, nr. 7/9, blz. 64, ‘Het neusje van de zalm’ het volgende. Volgens mij is tuinrijf tuingereedschap, van het Groningse raif of raive. ‘Goud raive is 't haalve waark’ (Goed gereedschap is 't halve werk); ‘Hai haar aal 't raif bie hom’ (Hij had al 't gereedschap bij zich) en schertsend: ‘Rintnaaiern is 'n mooi ambacht, mor 't raif is wat duur’ (Rentenieren is een mooi ambacht, maar het gereedschap is wat duur). Uit Nieuw Groninger Woordenboek, bladzijde 797.

J. Boelsma

Maarn

[p. 76]

Zegen

Gerard Lutke Meijer vermoedt dat er verwantschap is tussen ons zegen (visnet) en Duits ziehen, zog, gezogen.

Hij heeft het zeker mis. Juist de schijnbare overeenkomst had hem achterdochtig moeten maken.

Ned. z, vroeger veelal geschreven s, correspondeert met Duits s of sch, nooit met duits z, uitgesproken ts. Duits z staat voor onze t. Ned. toom: Duits Zaum. Ned. zwijn: Duits Schwein. Zo zijn er tientallen voorbeelden te bedenken.

Zegen komt van Grieks-Latijn sagena met gelijke betekenis.

H.D. Vos

bibliothecaris van het Engels Seminarium

Amsterdam

Potlood, pen en balpen

In Onze Taal van juli/augustus 1980 belijdt de heer G.J. Uitman zijn onvrede met de Nederlandse naam voor ball-point: balpen. Hij heeft m.i. ongelijk met het argument dat zo'n schrijfstift potlood moet heten omdat er geen inkt in zou zitten. Kom nou: inkt genoeg om een pak te bederven! Wat in een balpen ontbreekt is juist de grafiet waarom hij tot de potloden gerekend zou mogen worden.

Dit gekibbel is natuurlijk flauwekul. Belangrijker is dat we het misverstand herkennen dat zich hier manifesteert. Een geheel nieuw verschijnsel trachten we meestal toch in te delen bij de ons bekende, vertrouwde begrippen. In feite lukt dat zelden zonder de grenzen van de begrippen wat bij te stellen. Het karakteristieke van een balpen is dat hij een potloodachtige pen is; iets nieuws dus, en daarom niet per se gedoemd om onderworpen te worden aan de indeling volgens de oude namen en begrippen. Het nieuwe verschijnsel mag m.i. zonder bezwaar de algemeen aanvaarde naam balpen dragen.

De heer Uitman voert voor zijn betoog enige gegevens aan uit de taalhistorie die niet geheel correct zijn weergegeven. Potlood is in het Nederlands altijd de naam geweest voor het mineraal grafiet, dat ontdekt werd in Engeland in 1664. Het werd in de pottenbakkerij gebruikt voor het bakken van vuurvaste smeltkroezen. Vandaar het eerste lid (pot) van de samenstelling. Grafiet is aanvankelijk als een loodachtige stof beschouwd, misschien wegens de glans, vandaar black lead of plumbago (plumbum = lood). Het werd ook gebruikt als smeermiddel en als glansmiddel: dat heette potloden. Een merkwaardige samenloop van functies en namen heeft zich voorgedaan toen het grafiet (= potlood) in schrijfstiften gebruikt werd en de rol ging overnemen die stiften (pennen) van lood tot in de 17e eeuw hadden vervuld.

Potlood is nog steeds de naam voor de stift in een houten houder, die wij nu ook ‘potlood’ noemen. Vroeger werd die grafietstift potloodpen genoemd. En uit dat woord blijkt nog eens overduidelijk dat het verspilde moeite is om de termen pen en potlood zo principieel te willen scheiden.

J.J.M. Bakker

TH Eindhoven

Gieren

In tegenstelling tot wat bovenstaand opschrift suggereert, is het zonder uitbundigheid, maar veeleer met enige schroom, dat ik het waag te reageren op M.C. Godschalk (Onze Taal 49,6, blz. 54), die immers naar eigen zeggen (bijna) altijd gelijk heeft. De schrijver heeft zijn eigen ideeën blijkbaar stevig in de hand en zal ze niet licht daaruit laten lopen.

Maar toch: om het gevoel te hebben, dat de zaken mij uit de klauw lopen, hoef ik heus niets beestachtigs te hebben, alleen maar te behoren tot een volk van zeelieden en schippers.

Wanneer een schip voor anker ligt in stromend water, dan kan het immers gebeuren, dat door het trekken en zwenken aan het ankertouw (het zogenaamde gieren, zoals ook een gierpont doet) de ankerklauw losschiet uit de bodem en het vaartuig op drift slaat, m.a.w. het loopt (giert) uit de klauw. Dat de uitdrukking uit de hand lopen een door onbegrijpende landrotten gevormd euphemisme is, zou ik niet durven beweren met de bruutheid waarmede een Hermans, of zelfs maar met de stelligheid waarmede een Godschalk klauw een dysphemisme voor hand noemt, maar er zijn wel aanwijzingen voor. Weliswaar heb ik het giert uit de hand nog nooit gehoord i.p.v. het giert uit de klauw, maar toch wel eens het loopt gierend uit de hand en ook weer nooit het loopt gierend mis of het valt gierend in het water.

Overigens, het uit de klauw gieren kan men voorkomen door het uitwerpen van een extra anker, het zogenaamde plechtanker. Is het wellicht in verband hiermede dat de klauw voor Hermans en Godschalk niet plechtig genoeg klinkt?

En een ladder heeft geen treden maar sporten.

Anth. J. van Wolferen

leraar klassieke talen

Driebergen