Onze Taal. Jaargang 49

Sprekend een Westbrabander

(Dr. Jan Stroop, Sprekend een Westbrabander, Krantenstukjes over dialektverschijnselen in West-Noord-Brabant, Amsterdam 1979)

Zoals u nog onlangs, in het eerste artikel van het eerste nummer van Onze Taal ‘in nieuw gewaad’ hebt kunnen lezen, is er een hernieuwde en verhevigde belangstelling voor dialecten. Verheugend, zowel voor de dialectspreker zelf als voor de in taal geïnteresseerde. Werd de dialectspreker decennia lang een minderwaardigheidscomplex aangepraat, omdat hij niet ‘beschaafd’ zou spreken, thans heeft hij de status van tweetalige verworven. Zelf heb ik het altijd als een gemis gevoeld, dat ik geen enkel dialect goed beheers - mijn ouders komen niet uit dezelfde streek en ik ben in mijn jeugd nogal eens verhuisd van het ene naar het andere dialectgebied - Het heeft me een beetje een ontheemd gevoel gegeven; bij geen enkele groep was ik werkelijk thuis, want ik sprak de taal niet. Ik denk dat iets dergelijks een rol heeft gespeeld bij de weer opgebloeide interesse voor dialecten: het besef van de waarde van de groepsgebondenheid. Misschien kan men er een protest in zien tegen de massaficatie en de te ver gaande individualisering in de huidige maatschappij. Het lijkt me niet onmogelijk dat er een samenhang is met het streven naar kleinschaligheid en de herwaardering van volkskunst, volksmuziek en volksdans.

Voor de in taal geïnteresseerde heeft de hernieuwde belangstelling voor dialecten het voordeel dat er steeds meer te beleven en te lezen valt op dialectologisch gebied. Zo verschijnen er regelmatig nieuwe dialectwoordenboeken, is het jubileum voor dialectgeografie in december 1979 groots gevierd door middel van een symposium, een tentoonstelling en een boek (zie Onze Taal, jrg. 48, blz. 78) en is Onze Taal afgelopen november begonnen met de serie Onze dialecten.

De bijdragen in deze serie worden alle geschreven door medewerkers van het P.J. Meertens-Instituut, dat vroeger Instituut voor Dialectologie, Volkskunde en Naamkunde heette. Jan Stroop, van wie eind vorig jaar - zoals al gemeld werd in de rubriek Ter informatie in het januarinummer van dit blad - het alleraardigste boekje Sprekend een Westbrabander is verschenen, is ook op dit instituut werkzaam geweest. Van 1966 tot 1974. Als uit Westbrabant afkomstige taalkundige en dialectoloog is hij bij uitstek geschikt om woorden en dialectverschijnselen uit dit gebied te beschrijven. Hij heeft daartoe in het Brabants Nieuwsblad sinds 19 mei 1978 een eigen rubriek tot zijn beschikking gekregen.

Het eerste jaar schreef hij wekelijks een stukje. Deze stukjes bleken zo goed aan te slaan en zo interessant te zijn ook voor mensen buiten het westelijk deel van Noord-Brabant en Tholen, dat besloten werd ze te bundelen. Zo ontstond dit boekje: 116 bladzijden, 52 krantestukjes over uiteenlopende onderwerpen, die meestal door het toeval bepaald zijn en niet de pretentie hebben een soort totaalbeeld van de West-Brabantse dialecten te geven.

In de titel van de bundel - en ook van de krantenrubriek - heeft Jan Stroop, naar hij in het voorwoord schrijft ‘willen aangeven dat de Westbrabantse gesproken taal hier centraal staat, maar ook dat ik het Westbrabants toch niet (meer) helemaal beheers, alleen misschien nog wel zó goed dat wie mij hoort op de gedachte komen moet: sprekend een Westbrabander.’

Verreweg het grootste gedeelte van de stukjes gaat over woorden. Woorden die in de standaardtaal onbekend zijn of die buiten het behandelde gebied een andere vorm en/of betekenis hebben. De meeste ervan zijn benamingen van dieren als kalf, konijn en stekelvarken, meikever, horzel, regenworm en houtworm, of van planten: o.a.

[p. 67]

paardebloem, sering, anjer, suikerbiet, aardappel, dadel. In vier stukjes worden menselijke lichaamsdelen besproken. De betekenis van de woorden wordt verklaard en hun voorgeschiedenis belicht. Vaak komen daarbij klankontwikkelingen ter sprake.

Klankveranderingen komen eveneens aan de orde in de stukjes die geen typisch dialectaal woord als onderwerp hebben. Daarin worden ook andere taalverschijnselen, kenmerkend voor het Westbrabants behandeld, zoals de tegenstelling tussen liggen en leggen (nr.18) en het gebruik van hij als aanduiding van vrouwelijke personen (nr. 7). Nr. 4 gaat over de h, een onmogelijke klank voor Westbrabant en het aangrenzende dialectgebied, zoals u zich misschien nog herinnert uit het verhaal over Antwerpen (Onze Taal, jrg. 48, blz. 63).

Bij het bespreken van de dialectverschijnselen schroomt de schrijver het gebruik van taalkundige terminologie niet! Zo noteerde ik de volgende termen en namen - met de cijfers tussen haakjes worden de nummers van de stukjes aangegeven -: hypercorrectie (4), foneem (4), Indogermaans (4, 9), Germaans (o.a. 10), open lettergroep (11), stijgende diftong (11), assimilatie (14), Middelnederlands (24), achtergeplaatste bijvoeglijke bepaling (30), stemloos (30), frekwentatief (32), ontronding (46). Deze soms lastige begrippen heeft Stroop handig verpakt in een prettig lezend proza. Een schoolmeesterachtige toon ontbreekt en de stijl is levendig.

Dat de stukjes oorspronkelijk over het jaar verdeeld zijn geweest blijkt soms duidelijk uit de onderwerpen: Nieuwjaar (31); het is koud (32); ijs (33); lente (42); pasen en pinksteren (52). Enkele oude gebruiken worden vermeld, zoals het Nieuwjaarzingen en het bewaren van nog niet gerijpt fruit. Aardig zijn karakteristieke uitdrukkingen als ‘oot over kloot’ (24) en ‘van de vliegen in de blindaozen terecht komen (25) of “gin puit kunnen biechte” (47).

Jan Stroop is niet ontevreden over sommige van onze woordenboeken. Over het Woordenboek van de Brabantse dialecten schrijft hij: “Daardoor is het Brabants dialectwoordenboek voor zover ik weet, het bestgedokumenteerde in zijn soort” (blz. 108). Met “daardoor” bedoelt hij dat er steeds wordt aangegeven in welke plaatsen bepaalde benamingen voorkomen. Op blz. 82 staat: “het veeldelige Woordenboek der Nederlandsche Taal, het beste en uitvoerigste woordenboek in zijn soort ter wereld, waar vrijwel alle woorden die na 1600 ooit in het Nederlands bestaan hebben, met uitvoerige verklaring in te vinden zijn”. En het Nederlands Repertorium van familienamen, “een reeks boekwerken waarin de namen van alle Nederlanders die in 1947 leefden, opgenomen zijn”, noemt hij “een naslagwerk (...), zoals in geen ander land bestaat” (83). Over het belang van het vastleggen van de woordenschat in een woordenboek zegt de schrijver op blz. 106: Woorden leren ons over onze geschiedenis dingen die de historicus nooit te weten komt. Er bestaan bijv. geen geschriften uit het verleden waarin te lezen staat dat de Franse cultuur zo'n grote invloed heeft uitgeoefend op o.a. het Brabantse gebied; (...). In de woordenschat weerspiegelt zich ook de geschiedenis van de gewone mensen.’

Van de grote Franse invloed worden in het boek vele voorbeelden gegeven. Ook de nabijheid van de handelsstad Antwerpen is trouwens van aanzienlijk belang geweest voor het dialect van westelijk Noord-Brabant. Het Westbrabants en het Thools hebben door het nauwe contact lang deze taalontwikkeling gekend, maar nadat Tholen protestant werd in de loop van de zeventiende eeuw zijn beide dialecten uit elkaar gegroeid (blz. 50). Overeenkomsten en verschillen komt men op verscheidene plaatsen in de bundel tegen. De laatste moeten dus na 1600 zijn ontstaan.

Behalve 52 verhaaltjes telt het boek ook nog 40 afbeeldingen. Bijna de helft hiervan bestaat uit door de auteur zelf getekende dialectkaartjes van het betreffende gebied, waarop het besprokende geografisch duidelijk zichtbaar gemaakt wordt. De overige illustraties zijn van velerlei aard: tekeningen, plaatjes en foto's met dieren, planten, winterlandschappen en andere voorstellingen.

Al met al is het een heel gezellig boekje, waarvan je ook nog wat kunt opsteken. Op taalkundig en op ander gebied. Op blz. 56 staat b.v. de geboorte van de patates frites beschreven. Enkele stukjes heeft de schrijver voorgelezen in het radioprogamma ‘De Taalshow’ ('s zondags op Hilversum 2, 20.00-20.30 uur.). Luisteraars naar dit progamma hebben dus al een indruk kunnen krijgen van de inhoud van Sprekend een Westbrabander.

Zelf heb ik het met vreselijk veel plezier gelezen. Aanmerkingen heb ik eigenlijk niet. Een enkele opmerking misschien. Op blz. 27 staat dat ze in Utrecht kuus roepen om de koeien te lokken, terwijl de Westbrabanders koes zeggen. Ik vraag mij af hoe dat te rijmen valt met het feit dat een mij welbekende Bunnikse boerin haar kleine kalfje lokt met koes, koes, koes. En iets heel anders: van de plaatsnamen op de kaartjes wordt alleen de eerste letter gegeven (B, S, R, Z, T). Bij de S (Steenbergen) en de Z (Zevenbergen) bijvoorbeeld was mij niet duidelijk welke plaatsen er bedoeld werden. Ik heb er een atlas bij moeten halen. Verder zou ik op blz. 116 (verantwoording van de illustraties) de bladzijden hebben vermeld en niet de nummers van de stukjes. Maar dit zijn pietluttigheden evenals het piepkleine Zweedse spelfoutje of liever spelanachronisme dat ik ontdekt heb op blz. 101: nafvel. De Zweden schrijven sinds hun laatste spellingshervorming in 1912 navel. Wie daar evenwel over valt is een navelstaarder.

Sprekend een Westbrabander is een boek dat het lezen zeker waard is.

Marlies Philippa