Onze Taal. Jaargang 49

Van woord tot woord

Volksetymologie 6

Categorie 3 heb ik u beloofd. En categorie 3 zult u krijgen. De argeloze lezer die dit blad voor de eerste keer onder de ogen krijgt of die het om de een of andere reden enkele maanden niet heeft kunnen lezen, zal niet weten waar hij aan toe is. Categorie 3? En boven dit stukje staat ‘volksetymologie 6’! Hoe zit dat? Ten behoeve van deze lezer - en mogelijk ook ter opfrissing van het geheugen van wat andere lezers - een korte samenvatting van het voorafgaande.

Volksetymologie is een verschijnsel dat niets met etymologie te maken heeft. Het geeft geen woordverklaring, maar het houdt woordvervorming in. En wel een bepaald soort woordvervorming. Een pure aanpassing van vreemde woorden aan het Nederlandse klanksysteem, zoals krant uit het Franse courant en bief uit het Engelse beef, wordt er bijvoorbeeld niet toe gerekend. Wel klankassociaties die resulteren in een combinatie, een samenstelling van al eerder bestaande Nederlandse woorden, zoals jakhals en scheurbuik. Dergelijke vervormingen, uitsluitend gebaseerd op klankassociaties, behoren tot de eerste van de drie categorieën, waarin men het verschijnsel volksetymologie kan verdelen.

Tot de tweede categorie, waarbij behalve klankassociaties ook begripsassociaties een rol spelen, zou men scheurbek kunnen rekenen, een nevenvorm van scheurbuik, die schijnt voor te komen in het land van Waas en Vlaanderen. Deze ziekte wordt immers onder andere gekenmerkt door ontstekingen en bloedingen van het tandvlees, ‘scheuren van de bek’ dus. Ook het tweede gedeelte van biefstuk hoort bij deze groep. Het heeft een ander soort volksetymologische vervorming ondergaan dan het eerste gedeelte van rosbief. Beide zijn het leenwoorden uit het Engels: beefsteak en roastbeef. Beef heeft het Engels trouwens uit het Frans gehaald (boeuf = rund), maar dat is weer een ander verhaal. - Ik denk er overigens over om na afloop van deze serie eens een reeks stukjes te schrijven over de avontuurlijke zwerftochten van leenwoorden. Dit even terzijde. - In het Nederlands is beef vrijwel onveranderd overgenomen, maar roast niet, evenmin als steak.

Roast, dat ‘geroosterd’ betekent, werd volgens het volksetymologische principe van categorie 1 vervangen door ros. Geen betekenisassociatie. Steak betekent ook ‘geroosterd’, ‘gebakken’. Het is eigenlijk afkomstig van een oud Scandinavisch woord, dat samenhangt met het Nederlandse steken: het vlees werd aan een spit gestoken om geroosterd te worden. - Het huidige Zweedse werkwoord steka betekent ‘bakken’, ook wanneer daar geen

[p. 42]

spit voor nodig is. Ik zie tenminste niet zo gemakkelijk in hoe je een gebakken ei (stekt ägg) aan een spit zou moeten bereiden. - Maar nu dwaal ik weer af. Biefstuk, daar was ik mee bezig. Een dergelijk stuk vlees past prachtig in het rijtje van de andere stukken rundvlees, zoals ribstuk, bloemstuk, lendestuk. Bij de volksetymologische vervorming van beefsteak tot biefstuk heeft er dus niet alleen een klankverandering plaatsgevonden, maar ook een betekenisaanpassing.

En dan nu categorie 3. Hierbij is er geen sprake meer van klankveranderingen, maar alleen van betekeniswijzigingen. Een voorbeeld: lintworm. Oorspronkelijk was dit een tautologisch woord, een samenstelling van twee woorden, die (bijna) hetzelfde betekenden. Lind/lint was een heel oud woord voor worm, slang of draak. Het woord worm zelf kon vroeger trouwens ook slang of draak betekenen. Lintworm stond dus ongeveer op dezelfde lijn als rendier of walvis: het eerste deel van rendier is verwant met hoorn en met hert en betekent (evenals hert) hoorndragend dier; het tweede deel - dier dus - is een oud woord voor hert (denk maar aan het Engelse deer). Ook damhert en walvis zijn samenstellingen, waarvan het eerste lid dezelfde betekenis had als later het hele woord heeft gekregen.

Lintworm betekende in het Middelnederlands (evenals linddrake) draak, reuzeslang of krokodil. Nu is het de naam voor een ingewandsworm en in het bewustzijn van de tegenwoordige mensen heet het dier zo omdat het lint-vormig is (een ander lint, een homoniem). Men kan veilig zeggen, dat lintworm inderdaad met ons woord lint in verband staat. Bij lintworm is dus door een verkeerde klankassociatie een betekeniswijziging opgetreden, zonder dat de klank veranderde.

Een ander voorbeeld: wildbraad. Hierbij denk je onmiddellijk aan gebraden wild. Dat spreekt bijna vanzelf. Ook in het Middelnederlands al koppelde men de betekennis van braad aan die van braden. Maar het zelfstandig naamwoord brade betekende toen (behalve ‘gebraden vlees’) ook kuit of spier! Oorspronkelijk was er helemaal geen verwantschap tussen braden en braad. Ze hadden alleen een homonieme stam. Braden betekende ‘gaar maken door verhitting’ en braad was een woord voor ‘zacht, week vlees’. Die oude betekenis is totaal verdwenen. Ook hier weer geen klankverandering, maar een betekeniswijziging door associaties met een homoniem. Lintworm en wildbraad - en misschien rendier ook wel, als u dat tenminste opvat als een dier dat rent - zijn woorden uit categorie 3a. Want er is ook nog een categorie 3b. Daarin treedt er weliswaar evenmin klankverandering op, maar daar is wel sprake van spellingverandering. Een volgende keer vertel ik er meer van.

Marlies Philippa