Onze Taal. Jaargang 49

[p. 36]

Reacties

Batiken Havikken?

Het artikel van C.M. Driessen in het decembernummer zou aanleiding kunnen geven tot uitvoerige beschouwingen, al was het maar omdat hij zich in taalkundig opzicht blijkbaar achtergesteld voelt. Of daarvoor reden bestaat moeten meer bevoegden maar beslissen. Ik zal mij tot enkele opmerkingen beperken.

1. -ummer of -umer. Ik neem aan, dat er inderdaad een regel bestaat die inhoudt, dat de afleidingen van woorden, waarvan de laatste lettergreep geen klemtoon krijgt en een sjwa bevat, geen verdubbelde medeklinker na deze sjwa krijgen. Men schrijft dus Dokkumer, Bierumer e.d. Toch wordt deze regel niet altijd toegepast; ik vond bijv. in het Aardrijkskundig Woordenboek van Pott de Bussummervaart. Aangezien men er in sommige gevallen over kan twisten, of de laatste lettergreep al dan niet een klemtoon krijgt en al dan niet een sjwa bevat, ben ik geneigd mij niet te veel van de regel aan te trekken. Te minder zou ik mij daaraan gelegen laten liggen, omdat Dokkummer nauwelijks aanleiding kan geven tot verkeerde uitspraak, terwijl Dokkumer zou kunnen leiden tot de uitspraak met uu.

Wat de woorden op -em aangaat geldt niet helemaal hetzelfde, omdat een verdubbeling van de m zou kunnen leiden tot de verkeerde uitspraak met een è. We zullen ons dus wel moeten houden aan Hattemer, aangenomen dat Hattem een sjwa bevat. Als we uitgaan van Hattum, zou ik gerust Hattummer durven te schrijven, maar als de naam Hattem luidt - en dat is de officiële schrijfwijze - zal ik de m toch maar niet verdubbelen. Nu is het echter merkwaardig, dat bij Haarlem en Arnhem de m wèl verdubbeld pleegt te worden, niet alleen in de officiële schrijfwijze (Haarlemmermeer, Haarlemmerliede), maar ook in haarlemmerolie en Arnhemmer Courant (beide bij Van Dale). Voelt men de e in de laatste lettergreep van deze plaatsnamen dan niet als een sjwa? Ik meen dat het er wel degelijk een is, maar het kan zijn dat de inwoners van deze steden er anders over denken. Misschien zouden enkelen van hen zich eens hierover kunnen uitspreken.

T.a.v. de woorden op -ik ben ik het met de schrijver eens, dat de individuele taalgebruiker zelf moet weten of hij de slotmedeklinker al dan niet wil verdubbelen. Ik zou er geen enkel bezwaar tegen hebben om havikken te schrijven en als ik het woord hiltik zou willen gebruiken (het was nieuw voor mij), zou ik zeker hiltikken schrijven. 2. sj of sh. Het is mij niet duidelijk waarom de schrijver de schrijfwijze sj niet meer ‘aanvaardt’ en daarvoor in de plaats sh wil schrijven: shokken, shouwen, shoelbak enz. Ik heb geprobeerd een h na de s uit te spreken zoals hij wil, maar kan er niet in slagen dan een klank voort te brengen die met de beginklank van sjouwen e.d. overeenkomt. Ik krijg dan een heel andere klank, nl. die welke overeenkomt met de beginletters van 's-Hertogenbosch of 's-Heerenberg. Trouwens, waarom zouden we hier een andere spelling invoeren dan de in ons land algemeen aanvaarde met sj? Dezelfde klank komt ook voor in het Duits, Frans en Engels, maar hij wordt in elk van deze talen en het Nederlands telkens verschillend geschreven: schön, chercher, shell, sjouwen. Waarom zouden we nu de Engelse schrijfwijze overnemen? Als de sj ons niet bevalt, zou er nog eerder aanleiding zijn de Franse spelling hiervoor te gebruiken, omdat sommige van onze met sj beginnende woorden uit het Frans afkomstig zijn, bijv. sjees van chaise. Maar dan zouden we dit ook moeten doen met de uit het Fries afkomstige woorden zoals Sjoerd en dat zou onzinnig zijn. Laten we dus de schrijfwijze met sj maar rustig blijven aanvaarden.

3. middelste. Terloops merkt de schrijver op, dat het beter zou zijn te spreken van de middenste en niet van de middelste lettergreep. ‘Met middel hoe dan ook hebben we hier niet te maken’, meent hij. M.i. vergeet hij, dat in het Nederlands (over het Limburgs kan ik niet oordelen) middel en midden elkaar in vele gevallen afwisselen: het middel van een menselijk lichaam, plaatsnamen als Middelburg en Middelstum (reeds in de oude Friese vorm), middelbaar, gemiddeld, middelpunt, middeleeuwen enz. Het woord middel kan dus zowel midden betekenen als datgene wat men gebruikt om zijn doel te bereiken. Men mag het dus niet onlogisch vinden als middel gebruikt wordt waar men ook midden zou kunnen gebruiken. In sommige gevallen komen beide vormen voor (middenmoot naast middelmoot). Maar Middenstum zou onzin zijn, want deze naam bestaat uit middelst plus heem en niet uit midden plus stum.

Overigens is middelste of middenste in zoverre onlogisch, dat het een oneigenlijke overtreffende trap vormt. Iets kan niet nog meer in het midden staan dan juist in het midden. Een vergelijkende trap middeler of middener bestaat dan ook niet.

4. zo'n. De schrijver gebruikt de combinatie ‘zo'n woorden’, dus een combinatie van een enkelvoud en een meervoud. Dit moge in een dialect gebruikelijk zijn, in het Nederlands acht ik het niet aanvaardbaar.

A.F. Schepel, Voorburg

Behoefte aan een groener boekje?

Als de heer Jasper op pagina 73 van Onze Taal van november 1979 veronderstelt dat de overheid in staat is uniformiteit op spellinggebied te bereiken, staat hij niet alleen. Toch vergist hij zich!

Was het niet de bedoeling van de Spellingwet en het Groene Boekje de eenheid in het spellen te bevorderen? Was de voorkeurspelling (geldend voor alle ambtenaren en overheidspersonen) daartoe niet hèt middel? Wat is ervan terechtgekomen? Aanvankelijk scheen de opzet te gelukken. Maar geleidelijk is het een gewoonte geworden zich tegen de overheid te keren, het vooral anders te doen: iedereen weet het tegenwoordig beter! Zelfs in ons maandblad treden spellers op die liever opvallen dan de eenheid te bevorderen. Hier komt bij dat men vroeger wel regels leerde, en ook in staat was ze toe te passen. Maar het onderwijs heeft vooral het laatste decennium een grote pas achteruit gedaan. Sommigen vinden het echt te veel gevraagd van kinderen, dat ze regels leren. Voor anderen dienen regels louter als uitgangspunt om buiten het gareel te lopen. Er zijn er zelfs die menen het landsbelang te dienen met zgn. fonetisch spellen. Laten we elkaar toch niets wijsmaken. Hoe de spelling ook geregeld is of wordt, de bereidheid om zich eraan te houden ontbreekt.

Helemaal nieuw is die neiging om op te vallen eigenlijk niet. Sinds in 1862 de spelling kostuum werd vastgesteld, hebben de modezaken toch afwisselend kostuum, costuum en costume geadverteerd, al naargelang ze het meest opvielen. En straks, als kadoos helemaal ingeburgerd is, zullen we stellig wel weer cadeaus en zelfs cadeaux lezen. Naar mijn mening mogen we de commercie gerust dat privilege gunnen: tussen al die buitenlandse woorden misstaat zo'n spelfout niet eens. Het verschil met vroeger is echter, dat men toen in het gareel wenste te lopen. Pas als de mentaliteit (vooral in het onderwijs) weer hersteld is, heeft het zin (ingewikkelde) nieuwe voorschriften uit te dokteren. Men realisere zich echter wel, dat het jaren, èn kapitalen zal kosten de geldende wet te wijzigen!

W. Sterenborg, Tilburg.

[p. 37]

Twee onzinstukken

Twee zulke onzinstukken als in het decembernummer staan kom je niet overal tegen. Eerst de heer Driessen uit Heerlen, die zijn provincialisme, zijn stadschauvinisme, tot hoogste wijsheid verheft. Waarschijnlijk een ongeneeslijke kwaal, als ik ook wel eens andere Heerlenaren op deze toer bezig heb gehoord. Mag iemand uit Heerlen zijn klinkers op iedere manier verdraaien, maar een Amsterdammer niet? Heeft de heer Driessen er nooit van gehoord dat er in het Nederlands diverse schrijfwijzen voor de stomme u zijn? Weet hij echt niet dat je geen enkele taal kunt uitspreken als je de klemtoon niet weet? Ik begrijp niet waarom dit soort onzin zoveel ruimte in uw blad krijgt; er zijn toch wel zinniger dingen te bespreken dacht ik.

Hetzelfde geldt voor de heer Uitman uit Zeist, die er zo pal voor is dat er een uniforme spelling van het Nederlands gehanteerd wordt, dat hij maar zijn eigen (rare) spelling gaat gebruiken.

G.J. van Hulten, Zaandam

Taalregels afdwingen

Uit het artikel van de heer Cor M. Driessen uit Heerlen proef ik iets - en dat zullen wel heel veel Nederlandstaligen van buiten de Randstad doen -, nl. een gegronde en grondige afkeer tegen de verstrekking, anders gezegd oplegging, van (gebrekkige) taalregels aan héél Nederland vanuit een déél van Nederland, dat zich daartoe, bewust of onbewust, het recht aanmatigt.

Voorbeelden hiervan zijn er in overvloed: Zo lang ik weet, wordt op alle scholen gedoceerd, dat in Haarlem e.o. het beste, m.a.w. het ware, Nederlands wordt gesproken. Dat betekent, dat men de taal, die iemand spreekt, alleen maar beschaafd zou kunnen en mogen noemen, als zij qua uitspraak, intonatie, enz. enz. niet of nauwelijks van het Haarlems afwijkt. Immers - en dat is ook zo'n algemeen verbreid vooroordeel - aan iemand, die de standaardtaal ofte wel A.B.N. spreekt, zou men niet mogen horen uit welke streek hij komt. Dit van dat Haarlems als DE beschaafde taal sluit natuurlijk in, dat de woorden schrijven, schroeven, schroeien, schrift, schrik, enz. moeten uitgesproken worden als srijven, sroeven, sroeien, srift, srik, enz. en dat het zelfs een zonde tegen het Nederlands zou zijn te trachten hier verandering in te brengen. Tegelijkertijd beschouwen de vermeende A.B.N.-sprekers uit de Randstad het als een grove fout tegen dat A.B.N., als Groningers, Antwerpenaren en andere Westbrabanders hun moeite met de h en Zeeuwen en West-Vlamingen hun verwisseling van g en h niet weten te verbergen.

De Randstedelingen zijn er ook overtuigd van, dat de harde g de juiste Nederlandse g is, en vinden, dat de rest van de Nederlands sprekenden tot die g bekeerd moet worden, waarbij het er in hun ogen niets toe doet, dat de overige Nederlanders, de Vlamingen en de meeste buitenlanders kippevel krijgen bij het horen van die uitspraak. In ‘de Tijd’ van 27 juli hebben wij kunnen lezen, dat iemand, die de zachte g uitspreekt, niet bij de Hilversumse radio of televisie kan worden aangesteld, omdat die uitspraak daar niet ge-to-le-reerd wordt.

Daar komt bij, dat een doorbakken Randstedeling er niet aan twijfelt, dat een plaatsnaam moet uitgesproken worden, zoals hij die leest. Zelfs als hij in zo'n plaats is gaan wonen, komt het niet in zijn hoofd op, dat hij ook wel eens bij de oorspronkelijke bewoners zijn oor te luisteren zou kunnen leggen en blijft hij b.v. de i in Oisterwijk en Oirschot op één of andere manier uitspreken en de s i.p.v. de z in Son (dat n.b. een zon in zijn wapen heeft) en Someren. Het verwondert in hoge mate, dat Gorinchem nog altijd als Gorkum wordt uitgesproken, terwijl de uitspraak van Kuilenburg al lang naar de schrijfwijze Culemborg toe ‘beschaafd’ is (in België heeft men jaren geleden de officiële schrijfwijze van plaatsnamen aangepast aan of gevormd naar de uitspraak en zodoende dikwijls vereenvoudigd; Oss zou daar Os worden en Roosendaal Rozendaal).

Sinds ons Bredase (standaard)taalcongres in 1977, misschien ook wel een beetje daardoor, is er in Vlaanderen nog meer verbeterd aan de taal en haar uitspraak, zoveel, dat men hoe langer hoe minder verschil hoort tussen Vlamingen en Nederlanders bezuiden de rivieren, als beide groepen A.B.N. spreken. Wat dr. Bakker op dat congres voorspelde, wordt dus bewaarheid: op basis van de streektalen in Noord-Brabant ontwikkelt zich de standaardtaal en niet op basis van de Randstedelijke dialecten, zelfs niet in hun gekuiste vormen.

G.J.M. Kortman, Eindhoven

Niets over zijn kant laten gaan

De heer Th. Oelemans beëindigt zijn betoog over dit onderwerp in het januarinummer van Onze Taal met de vraag ‘waar’ de uitdrukking met boord vandaan komt.

Graag wil ik waar de heer Oelemans eindigt dit betoog nog even voortzetten.

Het woord boord is een typische en reeds zeer oude scheepsterm. Aanvankelijk zat bij een schip de stuurriem of het stuur aan de rechterkant van het schip. Deze kant noemde men stuurboord. Degeen die stuurde stond met zijn rug (back) naar de linkerkant, welke de naam bakboord kreeg. Waar het woord boord vandaan komt is moeilijk te zeggen, doch het werd reeds in zeer oude zeerechten gebruikt.

Veel van het zeerecht is afkomstig van het Oléronse zeerecht, bekend onder de naam Rôle d'Oléron of Code Nautique, waarschijnlijk geschreven door Alienor van Aquitanië op het eiland Oléron in 1160. Dit zeerecht, ook wel genaamd Jugement d'Oléron, was geschreven in het dialect van de zuidelijke provincies van Frankrijk. Nog vóór de 15e eeuw werd in Vlaanderen dit zeerecht overgenomen onder de naam Jugement de Damme ou de West-Capelle. De eerste grote codificatie van het zeerecht kwam tot stand in 1681 namelijk de ‘Ordonnance de la Marine’ (door J.B. Colbert), waarbij genoemde rechten een grote rol speelden. Het scheepsjournaal heette toen reeds Journal du Bord. Het Franse woord ‘le bord’ betekent: boord, kant, rand, oever. De vertaling van ‘il est de mon bord’ luidt: hij staat aan mijn kant. Mij dunkt dat er aanwijzingen genoeg zijn voor de heer Oelemans om aan te nemen dat kant en boord gelijk zijn in betekenis, al zijn beide woorden een eigen leven gaan leiden en wel het woord ‘kant’ aan de wal en ‘boord’ op zee.

H.A. de Lathouder, Den Haag

Leesbaarheid en nivellering

De heer Coebergh (Onze Taal, januari) heeft mijn stukje in het oktobernummer niet goed gelezen. Ik uitte daarin geen ‘zucht tot nivellering’. Het ging er alleen maar om, dat een paar vuistregels voor het bereiken van een hoog leesbaarheidsnivo bevestigd werden in het spraakgebruik van een kind. Zo'n hoog leesbaarheidsnivo is geen algeméén ideaal. Het heeft alleen zin dit na te streven bij het vervaardigen van lektuur bestemd voor lezers met een lage leesvaardigheid.

Voor lezers met een hoge of normale leesvaardigheid (zoals de meeste lezers van Onze Taal, naar men mag verwachten) hoeft men de (technische) leesbaarheid niet zo hoog op te voeren. Voor hen kan en zal men ook met genoegen alle registers van het taalorgel opentrekken.

Dit alles heeft met ‘nivellering’ niets te maken. Wel met leesvaardigheid.

G.J. Marseille, Haarlem.