Onze Taal. Jaargang 49

[p. 20]

Komt het onderwijs tegemoet aan taaleisen uit de praktijk van de werkorganisatie?
drs. H. Smit

Het is allerminst eenvoudig om te voldoen aan de vele en gevarieerde taaleisen die uit onze ingewikkelde samenleving voortkomen. Daarover zal, denk ik, weinig verschil van mening zijn. Wil men in deze maatschappij de ander begrijpen en begrepen worden, en via het gesproken of geschreven woord de afstand tot de ander overbruggen - in uiteenlopende verhoudingen en onder wisselende omstandigheden - dan moet men over heel wat kwaliteiten beschikken.

De samenwerkingsverbanden worden omvangrijker. Méér mensen praten over méér zaken. Het aantal ‘talen’, voortkomend uit verschillende beroepen, studierichtingen, maatschappij-opvattingen, enzovoorts, neemt toe. En daarmee ook de risico's van misverstanden, irritaties en conflicten. Tekenend in dit verband is de populariteit van de ‘definitie’ voor communiceren die luidt: ‘zo dicht mogelijk langs elkaar heen praten’. Het is duidelijk dat hier niet alleen taalproblemen in geding zijn. Maar evenzeer is duidelijk dat in steeds sterkere mate een beroep wordt gedaan op de beschikbaarheid van taalvaardigheden in allerlei varianten.

Als ik aan u - en aan mijzelf - de vraag voorleg of het onderwijs wel tegemoet komt aan taaleisen uit de praktijk van de werkorganisatie, heb ik daarbij niet de bedoeling om al bij voorbaat de ‘Zwarte Piet’ in handen te spelen van het onderwijs. In mijn betoog zal, naast vreugdevolle constateringen, ook een reeks zwakte-verschijnselen op het gebied van taalgebruik de revue passeren. Het nastreven van oplossingen voor deze laatste verschijnselen moet naar mijn overtuiging worden gezien als een verantwoordelijkheid van onderwijs en praktijk beide, die vraagt om een gemeenschappelijke aanpak. Wat zijn nu de ervaringen en de geluiden uit de praktijk van de werkorganisatie.

In april 1974 verscheen een nota van de Studiegroep Taalopleidingen van de Industriële Contactgroep voor Opleidingstechnologie, gewijd aan ‘taalvaardigheid in het bedrijfsleven’. In deze nota, samengesteld door vertegenwoordigers van twaalf verschillend geaarde bedrijven en overheidsorganisaties, werd onder meer het volgende naar voren gebracht. Ik citeer:

‘Uit leerprogramma's en examens blijkt:

- dat men meer aandacht wil besteden aan mondeling taalgebruik;

- dat voor degelijke kennis van grondbeginselen minder plaats ingeruimd wordt;

- dat de training in het nauwkeurige vertalen uit en in het Nederlands is vervangen door aandacht voor meer globaal tekstbegrip.

Op basis van ervaringen met abituriënten die deze programma's hebben gevolgd bestaat echter de indruk:

- dat van een betere praktisch bruikbare mondelinge taalbeheersing niet veel merkbaar is;

- dat de elementaire kennis van grondbeginselen, die voor verdere ontwikkeling van taalvaardigheid onontbeerlijk wordt geacht, significant is afgenomen;

- dat de verzorgde schriftelijke taalbeheersing een achteruitgang vertoont’.

En even verder in deze nota:

- ‘De vaardigheid in de moedertaal blijkt bij veel leerlingen onderontwikkeld. Dit werkt remmend op de ontplooiing, en op de studie van vreemde talen in het bijzonder.

- Ook in het tertiaire onderwijs is sprake van verminderde aandacht voor talenkennis en taalvaardigheid’.

In de Volkskrant van 10 oktober 1978 wordt onder de kop ‘blubberig taalgebruik’ aandacht besteed aan het ‘mistig’ formuleren waaraan beleidsfunctionarissen zich soms bezondigen. Ik citeer: ‘Verward Nederlands ontstaat als ambtenaren en bewindslieden niets te zeggen hebben en dit “niets” op schrift proberen te stellen. Of als ze hun ware bedoelingen proberen te verbergen’. Het artikel wijst vervolgens op een woordenlijst samengesteld door het orgaan van het ‘Landelijk Ombudsteam Stadsvernieuwing’. Dat blad peuterde uit de begroting van Volkshuisvesting de volgende kreten en leverde er de vertaling bij. Bijstellen, ombuigen, in evenwicht brengen, afstemmen op = bezuinigen. Nader overwegen = eerst nog eens laten uitrekenen. Nader bezien = zou ik wel willen, maar is te duur. Opnieuw bezien = dure grap van de vorige regering die we gaan afschaffen. Nadere studie = is nog ruzie over tussen CDA en VVD. Decentralisering = anderen laten bezuinigen. Structureel = dat is nou eenmaal zo, enzovoorts. De geluiden uit de praktijk komen over het algemeen neer op twee typen oordelen. Aan de ene kant wordt erop gewezen dat het mondelinge taalgebruik enorm is verbreed en - totaal gezien - ook verbeterd. Anderzijds wordt geklaagd over de veelheid van onvolkomenheden in het gebruik van de taal (vooral het schriftelijk gebruik ervan) in het kader van de werkverhoudingen. In een tijd waarin steeds omvangrijker samenwerkingsverbanden worden nagestreefd, dreigt hetzelfde te gebeuren als destijds bij de torenbouw van Babel (een erkend grote onderneming, zoals u weet), namelijk dat de activiteiten gestaakt moeten worden, omdat men elkaars taal niet meer verstaat (‘Babylonische spraakverwarring’).

Het lijdt geen twijfel, dat onze taal voortdurend de aandacht vergt, niet alleen op de schoolbanken, maar evenzeer in het leven daarna en daarnaast. Verwerkelijking van de veelgeprezen ‘education permanente’ is waarschijnlijk op weinig gebieden urgenter dan op dat van de moedertaaleducatie. Onderwijs en praktijkervaring dienen, bij het taalonderricht voor volwassenen, deel uit te maken van één leerproces.

Er zijn vele soorten praktijkervaring. Als een van mijn collega's ontdekt dat zijn brieven aan bepaalde ambtelijke instanties aanzienlijk eerder worden beantwoord indien deze eindigen met een vraagteken (en van deze constatering ook op passende wijze gebruik maakt), dan is het duidelijk dat hier niet zozeer een kwaliteit van taalbeheersing aan de orde is, als wel sprake is van inzicht in actuele verhoudingen tussen personen en organisaties. Anderzijds is echter duidelijk, dat niet voldaan kan worden aan de talrijke eisen tot aanpassing van de taal aan uiteenlopende praktijksituaties, indien niet kan worden gesteund op een degelijke basis van taalonderwijs.

Aan de hand van gesprekken met een betrekkelijk groot aantal taalgeïnteresseer-

[p. 21]

den, werkzaam in diverse maatschappelijke posities bij overheid en bedrijfsleven, heb ik getracht een beeld op te bouwen omtrent het thema waarvoor ik thans uw aandacht vraag. Het verkregen beeld zou ik via veertien punten van waarneming en overdenking voor u willen zichtbaar maken.

1. De toenemende behoefte aan communicatie is even kenmerkend voor de huidige maatschappij als het afnemend vermogen tot communiceren.

• Het gaat hier om problematiek van algemene, fundamentele aard.

• Niet alleen een kwestie van ‘langs elkaar heen práten’, maar ook van langs elkaar heen léven.

• Er ontbreekt een gemeenschappelijke basis van verstandhouding (o.a. tot uitdrukking komend in het aanvaarden van één taal als algemene voertaal).

• Problemen doen zich voor in de verhouding mens-medemens; om met de Joodse filosoof Martin Buber te spreken: niet alleen in de sfeer van het ‘Ich-Es’, maar ook in die van het ‘Ich-Du’. (Het ‘Ich-Du’ brengt de menselijke verbondenheid met de ander tot uitdrukking, het ‘Ich-Es’ de zakelijke objectivering van de ander en van de wereld waarin deze leeft.)

2. In het onderwijs dient al vroegtijdig rekening te worden gehouden met taaleisen uit de praktijk van de werkwereld.

• Buiten het bedrijfsleven bestaat vaak grote onkunde omtrent werksituatie en werksfeer in bedrijven.

• In de werkorganisatie is taal het belangrijkste gereedschap (werken = samenwerken).

• Aan taalvaardigheid in het communicatieproces wordt in het onderwijs over het algemeen nog onvoldoende aandacht besteed.

• Kennisnemen van taaleisen uit de praktijk van de werkwereld - en daarmee rekening houden in het onderwijs -, mag niet worden gezien als een onbescheiden verlangen.

• Fundamentele eis uit deze praktijk is: inzicht hebben in de bouw van de taal.

• Introductie van het ‘T-model’ (T van Taal). In dit denk-model symboliseert de verticale poot van de T het penetreren in de structuur van de taal (grammaticale aspect). Het horizontale ‘platform’ van de T symboleert het gebruik van de taal in de diverse maatschappelijke situaties waarin de taal toepassing vindt (communicatieve aspect). Van belang is niet alleen de afzonderlijke aandacht die het onderwijs aan deze twee aspecten van de taal besteedt, maar vooral ook de wijze waarop in de opeenvolgende fasen van het onderwijs de beide aspecten met elkaar in verband worden gebracht.

3. De eisen die men van werkgeverszijde mag stellen aan het onderwijs in mondeling en schriftelijk gebruik van de Nederlandse taal, worden steeds minder gehonoreerd. Vooral de grote organisaties ervaren op dit gebied een toenemende kloof tussen praktijkeisen en feitelijke taalbeheersing.

• Dit is misschien wel de belangrijkste stelling van mijn kant.

• Moeilijk om tot harde bewijsvoering te komen. Daarin heeft de heer Bolle groot gelijk.

• Heb kunnen steunen op een meer dan 10-jarige ervaring die men bij Philips heeft met het selecteren van (aspirant-)secretaresses. Zie grafiek ‘Philips ingangstest Nederlands 1979’. Speciaal van belang hierbij: de naar links wijzende pijlen. Deze geven een continue teruggang weer van prestaties op het gebied van spelling en vooral van grammatica, sedert invoering van de ‘Mammoetwet’.

• De basis van taalonderwijs waarop in de praktijk van de werkorganisatie moet worden voortgebouwd, dreigt steeds zwakker te worden.

• Als lichtpunt moet worden vermeld dat een aantal praktijkgeoriënteerde scholen, zoals bijvoorbeeld de mij goed bekende Bosbouw- en Cultuurtechnische School te Velp, er in toenemende mate naar streven de gesignaleerde kloof (die ook door hen wordt onderkend) zo goed mogelijk te overbruggen.

4. In de verhouding werkgever-werknemer wordt over het algemeen onvoldoende aandacht besteed aan het formuleren van taaleisen en aan het signaleren en opheffen van tekortkomingen in het gebruik van de taal. Valse schaamte, aan weerszijden, vormt hier een belangrijke hindernis.

• Als de werkgever eist dat:

- ‘correct’ Nederlands wordt gesproken en geschreven (correct is hier bewust tussen aanhalingstekens geplaatst),

- goed - en bondig - gerapporteerd wordt,

- duidelijk en begrijpelijk wordt gesproken, in uiteenlopende samenwerkingsverbanden,

- de basis aanwezig is voor - eventuele bekwaming in vreemde talen,

dan dient deze ook zèlf bij te dragen aan bevordering van de gewenste kwaliteiten. Ten dele gebeurt dit ook wel, en zelfs in toenemende mate. Toch bestaat nog betrekkelijk veel weerstand tegen het duidelijk maken van taaleisen in het kader van de werkverhoudingen en vooral tegen het corrigeren van volwassen medewerkers op hun taalgebruik.

• Op dit punt is nu een bescheiden doorbraak waarneembaar bij de overheid (zie initiatieven Binnenlandse Zaken).

5. Binnen de werkgemeenschap blijkt het doorleiden van de juiste informatie naar de juiste man niet minder moeilijk dan het brengen van de juiste man op de juiste plaats.

• Het gaat hier niet alleen om het op juiste wijze ‘kanaliseren’ van informatie, maar vooral ook om het bewerkstelligen dat informatie wordt doorgeleid die voor de ontvanger(s) duidelijk en zinvol is.

6. De toenemende medezeggenschap in het kader van de arbeidsverhoudingen bevordert het actieve taalgebruik. De ontwikkelingsweg die zich hierbij aftekent, loopt van ‘meer’ via ‘meer doelgericht’ naar ‘beter’ taalgebruik.

• Er bestaat een wisselwerking in de verhouding actief taalgebruik-medezeggenschap.

Verruiming van het actieve taalgebruik bevordert medezeggenschap. Anderzijds bevordert medezeggenschap het actieve taalgebruik.

• Een teveel aan informatie bedreigt vaak de kwaliteit van het taalgebruik. Het euvel van een grote (soms te grote) toevoer van woorden en begrippen, is mede ontstaan door de snelle vlucht van de maatschappijwetenschappen en daarmee de komst van de sociologen, psychologen, politicologen, agogen en nog andere -ogen.

Terzijde: Mij werd laatst de vraag voorgelegd: ‘Weet u wat het verschil is tussen een socioloog en een trolley-bus?’

Antwoord: ‘Als een trolley-bus de draad kwijtraakt stopt hij...’

7. Wil de (sociale) verslaglegging binnen de onderneming werkelijk bijdragen aan bevordering van de interne communicatie - hetgeen de bedoeling is - dan moet ze voldoen aan hoge eisen ten aanzien van duidelijkheid, herkenbaarheid en relevantie.

• De sociale verslaglegging, bedoeld als verantwoording van het binnen de onderneming gevoerde sociale beleid, heeft nog altijd meer betekenis uit een oogpunt van communicatiebevordering dan als basis voor beleidsverantwoording.

• Er is waarschijnlijk geen vorm van verslaglegging aan te wijzen die nog duidelijker dan deze aan het licht brengt hoe moeilijk het is om te beantwoorden aan de huidige informatie- en taaleisen uit de praktijk van de werkorganisatie.

8. Binnen de werkgemeenschap speelt de taal niet alleen een rol als middel om iets gedaan te krijgen, maar evenzeer als middel om de culturele waarden van de betrokken gemeenschap en van de enkeling tot uitdrukking te brengen. Men is zich hiervan vaak onvoldoende bewust.

• Ook binnen de werkgemeenschap worden culturele waarden uitgedragen. Houding, gedrag en taal van de functionarissen geven daarvan blijk, zij het ook lang niet

[p. 22]

altijd op voor anderen verstaanbare wijze.

• Het ontwikkelen van gevoel voor deze waarden zal niet alleen de werkverhouding ten goede komen, maar ook van invloed zijn op het taalgebruik.

• Ook in de externe betrekkingen van organisaties komen bedoelde culturele waarden vaak duidelijk tot uiting.

(Aannemingsbedrijven, adviesbureaus, overheidsinstanties, wetenschappelijke instituten, liefdadigheidsinstellingen enz., zijn qua maatschappelijke opstelling en taalgebruik veelal goed van elkaar te onderscheiden.)

9. Onderlinge verstandhouding kan slechts worden verkregen, indien de menselijke taal ook wordt gerespecteerd als element waarin gelééfd wordt. Voor de werkorganisatie brengt dit de eis met zich, het taalgebruik voortdurend aan te passen aan uiteenlopende situaties, doeleinden en groeperingen van mensen.

• Veel informatie gaat verloren of leidt slechts tot misverstanden, omdat de gebezigde taal onvoldoende is afgestemd op de ontvangende partij(en).

• In het kader van de werkverhoudingen kan het gebruik van gestandaardiseerde taal soms verrassend in-effectief zijn (als voorbeeld: redactie van advertentieteksten bij de werving van personeel).

10. In de verhoudingen van werkorganisaties ten opzichte van elkaar en ten opzichte van de maatschappelijke buitenwereld, zou - in tegenstelling tot wat de werkelijkheid te zien geeft - geen plaats mogen zijn voor het koesteren van een ‘eigen’ taal, indien deze een goed wederzijds begrip in de weg staat.

• Dit punt is in mijn ogen belangrijk in verband met het groeiend aantal communicatie-storingen dat zich in deze verhoudingen aftekent.

• Organisaties die geacht worden met elkaar samen te werken, begrijpen vaak elkaars taal niet (zie bijvoorbeeld conflict tussen landbouw en landschap in Oost-Gelderland, begin van dit jaar.

Thema: ontwerp-streekplan.

Verzuchting van landbouwzijde: ‘Milieubeschermers hanteren zwevende begrippen; we kunnen elkaar niet verstaan’).

11. In het kader van het taalonderwijs dient, meer dan tot dusver, aandacht te worden besteed aan het leren luisteren naar elkaar als onmisbaar bestanddeel van goede gedachtenwisseling. Ook de ontwikkeling van medezeggenschap binnen de arbeidsverhoudingen kan hiermee in hoge mate worden bevorderd.

• Goed luisteren blijkt in deze rusteloze samenleving steeds moeilijker te worden opgebracht.

• Toenemende (mede)zeggenschap vraagt om toenemende bereidheid tot luisteren over en weer. De hiervoor benodigde discipline dient al vroegtijdig in het onderwijs te worden bijgebracht.

12. Gevoel voor taal dient in het onderwijs van meet af aan te worden bevorderd. Op basis hiervan dient ook het ‘ambachtelijke’ van de taal al op de lagere school de leerlingen te worden bijgebracht, en daarna stelselmatig te worden onderhouden.

• Het begrip ‘ambachtelijk’ hier op te vatten op de wijze zoals bedoeld in de bekende reclametekst ‘Vakmanschap is meesterschap’.

• Echte vakmensen raken schaars, op allerlei gebied. Zeker ook op het gebied van de (beheersing van de) moedertaal. Principiële normstelling maakt plaats voor berusting in gegroeide (c.q. scheefgegroeide) praktijknormen.

• Graag onderschrijf ik de zienswijze van de heer Ten Brinke, als deze stelt dat het mogelijk is zinvol grammatica-onderwijs te geven óók in het basisonderwijs.

13. De keuze-ruimte aan leerlingenzijde die in het huidige onderwijsstelsel ligt besloten - in het bijzonder ook met betrekking tot de samenstelling van vakkenpakketten - bemoeilijkt de vorming van een degelijke basis voor taalbeheersing.

• Het feit dat Nederlandse taal tot de verplichte leervakken behoort, biedt geen garantie dat aan dit uiterst belangrijke vak ook voldoende aandacht wordt besteed in het onderwijs.

• Veel hangt ook af van de bijdrage aan het taal-onderwijs van de zijde van niet-moedertaal-leraren en opvoeders.

14. Alleen degene die de moeite neemt - met name bij schriftelijk taalgebruik - worstelend met de taal bezig te zijn, kan er in slagen daadwerkelijk van de taalrijkdom en -mogelijkheden gebruik te maken.

• Deze mening spreekt voor zichzelf. Moet worden gezien als pleidooi voor een ‘education permanente’ op het gebied van de Nederlandse taal zoals in mijn inleiding aangeduid (op te bouwen in samenspel onderwijs-bedrijfsleven).

Ik hoop dat de oordelen en overdenkingen die ik u heb voorgelegd, in positieve zin mogen bijdragen tot de gedachtenwisseling binnen het Genootschap Onze Taal. Ik zou mijn inleiding graag willen besluiten met een uitspraak van de Amerikaanse theoloog Belle Graham, die mij als ‘stelling’ werd aangereikt door mijn vrouw Juliëtte: ‘Het getuigt vaak van goede taalbeheersing, niets te zeggen’.