Onze Taal. Jaargang 48

Variëteit en variété

De heer W.B. Rombouts heeft bezwaren tegen wat ik in het septembernummer heb geschreven over de karakterisering ‘litteraire taal’ in Van Dale, en ook tegen mijn korte beschouwing over de wisselende geslachten van sommige zelfstandige naamwoorden. Ik heb de indruk dat hij wat haastig heeft gelezen. Enige opmerkingen mijnerzijds:

1. Ik heb marren en vernachten geen germanismen genoemd.

2. Mijn voorbeelden zijn niet ontleend aan de Vlaamse letterkunde. De keuze van de door mij genoemde schrijvers bewijst al het tegendeel.

3. In ‘ondanks is 's werelds loon’ lijkt de heer Rombouts mij de genitief-s van eigennamen te verwarren met de verbuiging van het lidwoord. Inderdaad past de genitief-s ook bij vrouwelijke eigennamen: grootmoeders huis, tantes hoed, en in litteraire taal: Liefde's verbijstering. Maar de 's vóór ‘werelds’ is de genitief mannelijk enkelvoud van ‘de’ en een verkorte vorm van ‘des’.

4. Een sterk argument lijken Vondels ‘onses Moeders borst’ en ‘onses Moeders rugh’. Maar dan mag ik wel opmerken, dat in zijn tijd de voornaamwoordelij ke aanduiding, het geslacht en de verbuiging nogal chaotisch waren en dat juist hij en Hooft probeerden daar iets aan te doen, maar niet altijd consequent waren. Het is wel heel toevallig, dat in de door de heer Rombouts geciteerde strofen van Hooft en Vondel als lidwoord van een onderwerp ‘den’ voorkomt: ‘den dach comt aen!’ en ‘Op dat den Ackerman weer met een goet genoegen/ magh onses Moeders rugh doorvoren en doorploeghen.’

5. Ik heb niet gezegd, dat litteraire taal per definitie aanvechtbaar is. Integendeel, ik houd van litteraire taal (in litteraire teksten). Maar ook in het door mij gekozen tijdperk hebben sommige litteratoren woorden gebruikt, die naar mijn mening als Nederlands aanvechtbaar zijn en die Van Dale afdoet met ‘litteraire taal’, vaak in afwijking van zijn gebruikelijke maatstaven.

6. Op een enkele plaats heb ik Van Dale onrecht gedaan. ‘Togen’ voor teugen en ‘vernachten’ voor overnachten noemt hij naast litterair ook verouderd, en daarmee heeft hij mijns inziens de aanvechtbaarheid wèl aangegeven. ‘Marren’ noemt hij ouderwets; en ouderwets is wel oud, maar goed Nederlands, terwijl ‘verouderd’ in sterke mate ‘niet meer bruikbaar’ suggereert. Ten aanzien van ‘marren’ heeft de heer Rombouts dus gelijk (ook al noemt Koenen dat nu net weer verouderd!).

7. Ik wil er nog wel op wijzen, dat ‘aanvechtbaar’ een synoniem is van ‘betwistbaar’ en niet van ‘verwerpelijk’. Deze constatering komt me goed te stade bij ‘vernachten’, want dat de onbruikbaarheid van dat woord zou vaststaan, dat nemen waarschijnlijk heel

[p. 77]

wat lezers niet. De heer Rombouts zegt, dat we het op 47 plaatsen in de Statenvertaling kunnen lezen. De heer A.R.W. Flentge in Amsterdam schrijft me, dat het ook in de nieuwe vertalingen nog steeds voorkomt. De bekendste vindplaats is, denk ik, Psalm 91:1, dat luidt: ‘Wie in de schuilplaats des Allerhoogsten is gezeten, vernacht in de schaduw des Almachtigen’.

De heer Flentge schrijft ook, dat hij de laatste tijd een nieuw en naar zijn smaak overbodig gebruik constateert van het woordje ‘van’ in bijvoorbeeld: ‘ik ben er goed vanaf gekomen’ in plaats van afgekomen, en in: ‘dat geld is niet van jou, je moet er dus vanaf blijven’ in plaats van afblijven. Een wat gecompliceerd onderwerp. Van Dale spreekt (in de betrokken betekenis) inderdaad in de eerste plaats van ‘er goed afkomen’, en voegt daaraan toe, dat in het Zuidnederlands niet zelden ‘ervan afkomen’ wordt gebruikt. Verder zegt hij, dat uit ‘ik was blij dat ik er met fatsoen van afkwam’ (andere betekenis) het woord ‘van’ weggelaten dient te worden, hoewel het in de dagelijkse spreektaal wel toelaatbaar is; bovendien is het in het Zuidnederlands weer gebruikelijk. Ik ben toch bang dat die varianten steeds meer door elkaar gaan lopen. Dat lijkt me ook voor ‘afblijven’ te gelden en, eerlijk gezegt, ik gebruik ze ook beide, zeker in mijn spreektaal.

Maar er zijn ook minder ingewikkelde zaken. Een sportjournalist van een Haags dagblad knipt uit de clubbladen elke week stukjes, die hij om de een of andere reden opvallend vindt. Deze week onder meer: ‘In het voortreffelijke Ravablad wordt een stukje ondertekend met “Annalen-Snuffelaar”. Je ziet, als ze bij Rava een typefout maken, komen ze al in aanmerking voor “Geknipt”’. - Hoe had die journalist het dàn gespeld willen hebben?

Dat we slordig met ons taalgebruik zijn, blijkt weer eens als bewindslieden, parlementariërs en journalisten zeggen: ‘De inflatiecorrectie wordt voor 80% teruggegeven.’ Er wordt namelijk niets teruggegeven. Door aanpassing van de belastingbepalingen wordt bereikt, dat van door de inflatie aangetaste inkomens niet te veel extra schatting moet worden betaald: 80% wordt gecompenseerd en dat heet de correctie. Nu kan men al niet teruggeven wat men nog niet ontvangen heeft, maar de hoofdzaak is dat het teruggeven van deze correctie brabbeltaal is.

De geslachten van zelfstandige naamwoorden moeilijk? Nee toch? ‘Dat heer hing de beest uit tot verdriet van zijn vrouw, maar dat mens wist hem op de been te houden. Dat hij nu werkt in een bedrijf met vol continudienst (De Tijd), lappen we aan ons laars (De Telegraaf).

Hoe is het met uw optiek? Oogt ze beter dan uw ouderwetse zienswijze en uw wat afgedragen visie?

M.C. Godschalk.

Onze dialecten

De redactie van Onze Taal heeft het plan opgevat voortaan geregeld bijdragen over Nederlandse dialecten te publiceren. Om aan te sluiten bij de naam van het blad ligt het voor de hand deze nieuwe rubriek ‘Onze dialecten’ te noemen. In het meervoud, want er zijn vele dialecten in het Nederlandse taalgebied, en met een kleine letter, want ze nemen een bescheidener plaats in dan de algemene taal.

De bijdragen zullen geschreven worden door verschillende personen, die echter wel iets met elkaar te maken hebben. Ze werken namelijk allemaal aan hetzelfde instituut, dat P.J. Meertens-Instituut heet, ressorteert onder Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen te Amsterdam, en afdelingen voor dialectologie, volkskunde en naamkunde heeft. Het leek ons het beste om in het eerste artikel van deze reeks dit instituut aan u voor te stellen.

De naam ‘P.J. Meertens-Instituut’ bestaat nog maar sinds 6 september 1979. Op die dag werd namelijk de man met wie het in 1930 allemaal begonnen is, dr. P.J. Meertens, 80 jaar en om hem te eren werd toen ‘zijn’ instituut naar hem genoemd.

In 1930 werd dr. Meertens secretaris van de Dialectencommissie van bovengenoemde Akademie. Deze commissie bestond uit een groep taalgeleerden die het dialectonderzoek in Nederland een vaste basis wilden geven. Wat begon met één man, groeide in de loop der jaren uit tot een instituut met drie afdelingen, waar een veertigtal vaste medewerkers aan verbonden zijn. Over de afdelingen volkskunde en naamkunde zullen we het in dit artikel niet hebben, dat zou te ver voeren. Maar wat doet nu de afdeling dialectologie?

De acht wetenschappelijke en drie administratieve ambtenaren die daar werken, geassisteerd door een wisselend aantal losse krachten, houden zich bezig met drie dingen: materiaalverzameling, onderzoek en dienstverlening.

Het verzamelen van materiaal gebeurt op verschillende manieren. Allereerst worden er jaarlijks één of meer vragenlijsten verstuurd naar een groot aantal correspondenten in het hele Nederlandse taalgebied (dus Nederland en Vlaams-Belgtë) We hebben momenteel ruim 80.000 ingevulde vragenlijsten in ons bezit. Die lijsten bevatten zinnen ter vertaling in dialect, vragen naar uitspraak, vorm en betekenis van dialectwoorden, vragen over woordvolgorde, zinswendingen en uitdrukkingen enz. Daarnaast worden er bandopnamen van spontaan gesproken dialect gemaakt. We hebben er nu ongeveer 1400, met een gemiddelde lengte van een half uur. Deze twee manieren van materiaalverzamelen vullen elkaar aan: in vragenlijsten zijn klanken moeilijk weer te geven, maar er kunnen gerichte vragen gesteld worden naar niet zo vaak voorkomende woorden en constructies, op bandopnamen hoor je de klanken zoals ze zijn en kom je spreektaalverschijnselen op het spoor die in een schriftelijke

[p. 78]

enquête niet gauw te voorschijn komen.

Behalve over dit zelf verzamelde materiaal beschikt de afdeling natuurlijk over boeken, tijdschriften en ook manuscripten op het gebied van de dialectologie, neerlandistiek en algemene taalkunde.

Met dit en soms nog met ander materiaal wordt onderzoek gedaan. Meestal gaan we daarbij dialectgeografisch te werk, dat wil zeggen dat er één bepaald verschijnsel in het hele Nederlandse taalgebied bestudeerd wordt. Zo wordt dan bijvoorbeeld nagegaan hoe het woord ‘schaap’ wordt uitgesproken, welke benamingen er bestaan voor de paardebloem en in welke gebieden men zegt ‘Ik heb de band lek’ voor ‘Mijn band is lek’. Van de resultaten worden kaarten gemaakt waarbij een korter of langer commentaar wordt gegeven, of omgekeerd: er wordt een studie over geschreven waarbij een of meer kaarten als illustratie dienen. Een atlas, een tijdschrift, een reeks boekdeeltjes en geregeld gehouden symposia zijn de middelen waarover de afdeling dialectologie beschikt om de resultaten van haar onderzoek bekend te maken aan vakgenoten en andere belangstellenden.

Het instituut hoort niet tot een universiteit en er wordt geen onderwijs gegeven. Toch zijn er geregeld studenten te vinden, in groepsverband of individueel, die zich komen oriënteren over het dialectonderzoek, materiaal verzamelen voor een scriptie, gebruik maken van de bibliotheek of advies vragen aan de medewerkers. Het kunnen studenten zijn van universiteiten, maar bijvoorbeeld ook van Pedagogische Academies. Juist in onderwijskringen is de laatste tijd veel belangstelling voor dialect te constateren, in verband met de problemen van kinderen bij wie de ‘thuistaal’ nogal sterk afwijkt van de ‘schooltaal’. Ook scholieren komen wel eens in klasseverband op bezoek. Verder zijn er allerlei mensen, professionele dialectologen en oprechte amateurs, uit binnen- en buitenland, die de afdeling geregeld of incidenteel bezoeken, en wordt er samengewerkt of zijn er contacten met regionale verenigingen en andere instellingen die aan dialectonderzoek doen. Dit alles is te vangen onder de algemene noemer ‘dienstverlening’.

Wat ik tot nu toe in algemene termen verteld heb, is wat aanschouwelijker te maken aan de hand van een concreet project waar we ons dit jaar mee beziggehouden hebben. In 1979 is het namelijk precies honderd jaar geleden, dat het Koninklijk Aardrijkskundig Genootschap in Nederland de eerste dialectvragenlijst uitzond. Wij vonden dat dit ‘honderd-jarig bestaan van ons vak’ op passende wijze gevierd moest worden. Die vragenlijst van 1879 is daarom eind vorig jaar opnieuw uitgestuurd, naar onze huidige correspondenten. Er was een brief bijgevoegd om toe te lichten waarom ze dit jaar zo'n ouderwets ogende lijst ontvingen. Want het Nederlandse taalgebruik is natuurlijk in die honderd jaar wel veranderd. Uitdrukkingen als ‘vuur boeten’, ‘eene blozende deern’ en ‘met den bezem keeren’ zijn in ieder geval in de algemene taal ongebruikelijk geworden. Maar het ging ons natuurlijk om de veranderingen in de Nederlandse dialecten. Daarover heeft een aantal deskundigen van binnen en buiten ons instituut zich gebogen, gebruik makend van de gegevens uit 1879 en 1979. Het resultaat van hun onderzoek is neergelegd in een bundel opstellen, getiteld Taalverandering in Nederlandse dialecten, die onder redactie van een van onze medewerkers, Marinel Gerritsen, is samengesteld en in december 1979 zal verschijnen bij uitgeverij Coutinho in Muiderberg. In deze bundel staan artikelen over klankverschijnselen, over vormleer, over woorden en betekenissen en over de vragenlijst van 1879 tegen de achtergrond van het taalkundig klimaat in die dagen.

Op 15 december vindt er in Amsterdam een symposium plaats waarbij het boek wordt gepresenteerd en twee lezingen worden gehouden over onderwerpen die met de dialectverandering in de laatste honderd jaar te maken hebben. Verder wordt er die dag een en ander georganiseerd voor degenen aan wie de bundel is opgedragen: de correspondenten die door het meewerken aan dialectenquêtes het dialectonderzoek in Nederland mogelijk maken.

(Wat dit laatste betreft: mochten er onder de lezers van Onze Taal mensen zijn die een bepaald dialect goed kennen en ook medewerker van ons instituut zouden willen worden, dan zijn ze hartelijk welkom. Het adres is: P.J. Meertens-Instituut, afdeling medewerkersadministratie (de heer H. Beekveldt), Keizersgracht 569-571, 1017 DR Amsterdam, tel. [phone].)

De ‘feestviering’ ter gelegenheid van het jubileum van de dialectgeografie blijft overigens niet tot één dag beperkt. Van 10 december 1979 tot eind januari 1980 is er in de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam (Singel 425) een tentoonstelling over dialecten en dialectologie, waar van alles te zien en ook een en ander te horen is. De tentoonstelling is van maandag tot en met vrijdag geopend van half tien tot vijf uur (zaterdagmorgen van half tien tot een) en is gratis toegankelijk voor iedereen.

Tot zover deze eerste kennismaking met de wereld van het dialectenonderzoek. Hopelijk zullen de bijdragen in de diabctologische reeks door velen met belangstelling gelezen worden.

J. de Rooij

hoofd afdeling Dialectologie

P.J. Meertens-Instituut.