Onze Taal. Jaargang 48

Variëteit en varété

De Postgiro en Rijkspostspaarbank heeft het op het ogenblik even moeilijk met de taal en ook met de voorlichting daarover. Het blad Neerlandia vertelt dat het bedrijf een ‘reisboek’ voor jonge mensen heeft uitgegeven en dat daarin over België te lezen staat: ‘Zoals je weet, spreekt de ene Belg een verbasterd soort Nederlands dat hij Vlaams noemt en de andere een plat soort Frans, het zgn. Walloons. Hoewel de Walloniërs ook officieel tweetalig zijn, houden ze zich doof voor Vlaams of Nederlands. Wil je in een Walloons café afrekenen, dan heeft het geen enkele zin de ober in het Nederlands te ontbieden.’

Je zou zeggen: wat een land, waar niemand een fatsoenlijke taal spreekt! De één verbasterd Nederlands, waaraan hij dan nog een naam geeft ook; de ander een plat gebrabbel dat Walloons heet, wat dat dan ook moge zijn. Ja, dat zou je zeggen, als je niet beter wist dan het ‘reisboek’ van die PTT-dienst. In waarheid vraag je je af, wie al die onzin bij elkaar heeft geklungeld. Dat moet iemand zijn die nog nooit van Zuidnederlands heeft gehoord, die meent dat geen Belg ‘behoorlijk’ Nederlands of Frans spreekt, die aan dialecten alle waarde ontzegt, die de woorden Waal en Waals niet kent, die weinig weet van de taalwetten in België, die waarschijnlijk zelden in België is geweest en het dan allerberoerdst heeft getroffen. Een stuk ‘voorlichting’ dat de PTT beter in een van zijn kluizen had kunnen opbergen.

Dezelfde dienst heeft ook nog een reclamedrukwerkje over zijn beleggihgs- en spaarrekeningen uitgegeven. Daarin staat: ‘Beleggingsrekeningen zijn spaarvormen die een hoge rente opleveren mits een opzegtermijn in acht wordt genomen. Die termijn kunt u zelf kiezen en kan variëren van 3,6, 12, 24 tot zelfs 36 maanden.’ In een samengetrokken zin ‘termijn’ dus eerst als voorwerp, daarna als onderwerp. Maar die ontsiering is onbelangrijk naast de nonsens van het ‘reisboek’.

Er moet toch een Nederlands woord voor remedial teacher gevonden worden, schrijft mij de heer A.M. de Vries in Schijndel, die deze functie-aanduiding in ‘De Vacature’ heeft gelezen. In dagbladadvertenties verschijnt ze overigens ook wel. Ze is de Amerikaanse naam voor een nieuw beroep in het onderwijs, voor een leerkracht die verkeerde studiegewoonten bij leerlingen moet trachten te corrigeren en de bekwaamheid - misschien beter het leervermogen - vergroten. Maar een Nederlands woord! Je kunt denken aan studiedocent of studeerdocent, zo'n woord gebruiken en dan de bezwaren afwachten, die meestal worden aangevoerd tegen pogingen, voor in het buitenland geboren begrippen Nederlandse benamingen te introduceren.

Over de betrekking tussen het Nederlands en de vreemde talen valt trouwens altijd wel iets te zeggen. Bij voorbeeld: waarom heet de van ouds bekende noga nu in de Sterreclame voor een merk repen ineens nougat? Waarom die aanstellerij? De noga wordt er niets lekkerder door. En als u springmeester wilt worden, werp u dan niet op de atletiek, maar volg een cursus bij het Veiligheidsinstituut in Amsterdam. Een lezer verblijdt ons met een mededeling daarover in ‘Vraag en aanbod’. Tot de vakken waarin u examen moet doen behoort de springtechniek. Er hangt een germanistische geur om dit alles, en de bron daarvan: wat de Duitsers ‘sprengen’ noemen, heet in goed Nederlands niet ‘springen’, maar ‘laten springen’.

De heer J.J. Boerma in Haren (Gr.) stuurt ons een advertentie over ‘boekenkrullen’, verschuifbare boekensteunen. ‘Ideaal voor moderne boekenkasten, die niet geheel uitgevuld behoeven te zijn.’ Is dat even mooi Duits? Want ‘ausfüllen’ betekent geheel vullen, volmaken; ‘uitvullen’ betekent niets. Tragische bijzonderheid is, dat de advertentie is verlucht met zes woordenboeken, waaronder het Duits-Nederlandse en het Nederlands-Duitse.

Willy van Hemert, regisseur van de TV-serie ‘Dagboek van een herdershond’, heeft van dat gegeven aan de hand van Jacques Schreurs' ‘Kroniek ener parochie’ een roman gemaakt. Hij schrijft daarin een anglicisme dat ik niet eerder gezien had: ‘De Hertog (een mijningenieur - MCG) keek hem blankaan.’ Als het woord ‘uitdrukkingsloos’ bestaat, is dat wat Van Hemert bedoelde.

‘“Heb je dat boek gekocht?” - “Nee, dat heb ik van Jan gehad”.’ Dit blijkt bij jonge mensen de gewone uitdrukking te zijn in de betekenis ‘gekregen’. Waar

[p. 69]

komt zo iets toch vandaan?’ Een vraag van de heer E.J. Polak in Middelburg. Door kinderen wordt het ongetwijfeld zeer veel gebruikt en, in elk geval in Amsterdam, ook door minder verzorgd sprekende volwassenen. Het Engelse ‘to have’ en het Duitse ‘haben’ staan dichter bij het begrip krijgen dan ons ‘hebben’, maar ik durf dat zeker niet als verklaring te geven. Ik weet het niet. De heer Polak citeert ook een zin: ‘Hij beloofde te zullen komen maar mooi dat hij me liet stikken.’ Die wending ken ik niet, wèl de volgende: ‘Hij beloofde te zullen komen, maar hij liet me (wel) mooi stikken.’ Dat het bijwoord ‘dermate’ tegenwoordig nogal eens onbevoegd optreedt als bijvoeglijk naamwoord (de prijs is dermate dat...), ben ik met deze lezer eens.

U zult er niet van ondersteboven zijn, dat per advertentie in het Eindhovens Dagblad bitumineuze dakdekkers worden gevraagd en dat we deze dakdekkers op grond van Van Dale's omschrijving als asfaltachtig moeten beschouwen. Maar waardering zult u hebben voor de dagbladcorrespondent die, schrijvende over mevrouw Thatcher en haar partij, opmerkte: ‘De Engelse conservatieven zijn populairder dan ooit tevoren en de première wordt overal met gejuich begroet.’

M.C. Godschalk.

Zelfvoorzienend

Bij ‘De Kleine Aarde’ in Boxtel kon u van 14 t/m 16 september een themaweekend volgen dat ging over ‘Meer zelfvoorzienende land- en tuinbouw’. Zo meldde het cursusprogramma. U kon per fiets komen of te paard, maar ook met een zelfganende wagen.

In kringloopkringen en milieubewuste bladen als ‘Bèta’ wordt steeds vaker op een alternatieve, zelfvoorzienende leefwijze aangedrongen. Groot gelijk geef ik die mensen, behalve taalkundig. Zelfvoorziening moet niet tot taalvervuiling leiden.

In het neologisme zelfvoorzienend ligt de paradox besloten dat mensen die op alle gebied bezuiniging en soberheid voorstaan, aan de knoei raken met de taalmiddelen. Bij de werkwoorden ‘zien’ en ‘gaan’ is de gebruikelijke werkwoordsuitgang en nu eenmaal ingeslikt. Wat in het Duits sehen en gehen heet, is in het Nederlands ‘zien’ en ‘gaan’ geworden: het zou eigenlijk ‘zienen’ en ‘ganen’ moeten zijn. De Amsterdamse volkstaal lijkt nog iets van deze oorspronkelijke vormen bewaard te hebben: ‘Wat zien ik’? ‘We gane nog niet naar huis’. Of waren de Amsterdammers hun tijd vooruit?

Op het eerste gezicht kan het tegenwoordig deelwoord zelfvoorzienend naast zelfbesturend of zelfrijzend wel een legitieme indruk maken, maar wie het recht van de taalbiologie op het inslikken van uitgangen en de contractie van lettergrepen erkent (tenslotte is weder ook weer geworden), zal moeten toegeven dat zienend en ganend wanvormen zijn.

De werkwoorden ‘zienen’ en ‘ganen’ bestaan in het Nederlands al in geen eeuwen meer. Zelfs terwille van een alternatieve leefwijze kunnen we er niet meer op terugvallen. In het neologisme (of germanisme?) zelfvoorzienend is in feite sprake van een dubbele werkwoordsuitgang: de ingeslikte van weleer en een gloednieuw toegevoegde. Verspilling, zou ik zeggen. Maar ik haast me te erkennen dat zelfvoorziende landbouw, hoewel juist, nog gekker klinkt dan zelfvoorzienende tuinbouw. En een zelf gaande wagen is ook maar een onding. Wat dan? We gane naar Boxtel en dan ziene me het wel.

Joh. van Os, Puiflijk.

Enkelvoud en meervoud

De innigst verknochte delen van de zin zijn onderwerp en persoonsvorm. Het is niet toevallig dat ze verbonden worden door de ‘kongruentie’, dat is: de overeenstemming in ‘persoon’ en ‘getal’. Ik sta eerste persoon, jij staat tweede persoon. Grootvader komt enkelvoudig getal, oom en tante komen meervoudig getal. Een enkele keer is de overeenstemming in getal pas na enig denken duidelijk: Wat zijn dat?Drie is te veel. Er waren er een hele troep zonder kaart. Maar toch, je zou zeggen dat er van de hele grammatika niets zo diep bij ons in zit, als die getalskongruentie.

Is het eigenlijk wel zo?

Een jaar of vijf geleden heeft wijlen dr. M. Nijland-Verwey in Onze Taal een paar krasse voorbeelden tegen de getalskongruentie onder de aandacht gebracht, en wijlen dr. Veering wist er promt een serie even frappante, ontleend aan officiële stukken, aan toe te voegen. Het is niet moeilijk, met signaleren door te gaan. Wat hier volgt is meest ontleend aan twee dagbladen, een landgemeen en een plaatselijk; niet aan advertenties of ingezonden stukken. Bij de uitzonderingen is de herkomst vermeld.

1. Misschien wordt, als Vietnam de ‘redelijke termijn’ (voor het tegengaan van massa-emigratie) verstreken acht, die honderdduizenden (vluchtelingen) er miljoenen.

2. Naast de bekende CSE-katernen verschijnen bij Malmberg nu ook een reeks ‘Inleiding tot de geografiebeoefening voor onderwijsgevenden en studenten’.

3. Roodenburg, dat erg weinig opponenten ontmoet die zich met de Leidse ploeg kan meten.

4. Elf op de honderd mensen kan niet meer werken.

5. Twee van de vijf kinderen op die kleuterschool is Turk of Marokkaan.

6. Desai en de Janata-partij verdreef mevrouw Gandhi.

7. Myne geheele ziel vloeide als weg, door de onuitspreekelykste gevoelend, die eene zo dierbaare overleedne ons inboezemen. (Uit de roman Willem Leevend van de dames Wolff en Deken.)

[p. 70]

8. Karel bezwijkt een oogenblik voor den drang der liefde, die in de lichtende gestalten van Maximiliaan en Maria ten tooneele komen. (Uit: G.S. Overdiep, Stijl en Literatuurgeschiedenis.)

9. Het LOS heeft berekend dat de nieuwe subsidiebepalingen in veel gevallen tot een bezuiniging van 50% leidt.

10. Waarzeggerij op basis van koffiedik, ingewanden van dieren, wolkformaties etc. zijn bekend genoeg.

11. Is de tijd voor Wiegels nationaal kabinet rijp omdat geen waarlijk krachtige regering meer kan worden gevormd nu diep wantrouwen de verhoudingen tussen P.v.d.A. en C.D.A. zozeer hebben vertroebeld?

12. Wel weet ik dat ik het soort jongens die gaten in andermans knieën sleurt tot in de grond van mijn hart haat.

13. De overlast, aangedaan aan de andere bewoners van het gebouw (van de G.G.D.), zoals de afdeling tuberculosebestrijding en de afdeling baarmoederhalskanker, verdwenen volledig.

14. Geen krachtige regering kan worden gevormd nu diep wantrouwen de verhoudingen tussen P.v.d.A. en C.D.A. zozeer hebben vertroebeld.

15. De ligging tussen Amstel en Weespertrekvaart werken er ook aan mee dat de Bijlmer zich van andere wijken onderscheidt.

16. De verhoging van de salarissen van de ministers en staatssecretarissen hebben veler verwondering gewekt.

17. A.W. hoopt dat de gevolgen van de inwerkingtreding van de V.A.D. in haar uiteindelijke vorm ook de grote kapitalisten zal treffen.

18. Het is de vraag, of de zakelijke en pragmatische houding waarvan hij in publikaties en redevoeringen over sociaal-economische onderwerpen blijk heeft gegeven, hem in dit door politieke kaders omgeven meningsverschil zullen helpen om tot oplossingen te komen.

19. ‘Het Vogelboek’ is een van de mooiste naslagwerken die er voor de vogelliefhebbers te verkrijgen is.

20. Desai was een van de mensen die de Congrespartij in de jaren zeventig had verlaten.

21. Medici waarschuwen dat het een van de meest onvoorspelbare medicijnen is die er bestaat.

Waarschijnlijk kan iedere lezer van Onze Taal - niet speciaal daaruit! - in korte tijd een dergelijke verzameling bijeenbrengen. Zou er tegen zulke ostentatieve onnadenkendheid iets te doen zijn? Ik weet echt niet of je om die slordigheden van ‘professionele’ schrijvers lachen of huilen moet.

C.A. Zaalberg, Leiden.