Onze Taal. Jaargang 48

Van woord tot woord

Oord heeft niets van doen met knudde

Deze keer wil ik ingaan op enkele brieven die mij naar aanleiding van de rubriek Van woord tot woord hebben bereikt. Vandaar de cryptische regel boven dit stukje. Dus niet zoals gebruikelijk een overkoepelend thema, maar drie afzonderlijke onderwerpen.

In het meinummer heb ik het woord oord genoemd, dat zowel voor een van oorsprong hoekig muntstuk werd gebruikt als in de betekenis ‘uitstekende punt’ deel kan uitmaken van plaatsnamen. Door een betekenisverruiming is het de aanduiding geworden voor plaats in het algemeen, zoals in het Duitse Ort en bij ons in uitspraken als een lieflijk oord. Een aardig voorbeeld eigenlijk van de homoniemen die van één woord afstammen, waarover ik in het juli/augustusnummer heb gesproken.

Het woord treft men behalve in het Nederlands en het Duits ook in de andere Germaanse talen aan. In de krijgshaftige Engelse en Friese literatuur uit de vroege middeleeuwen werd ord vaak gebruikt voor speerpunt vandaar voorde hele speer. En ook Scandinavië kent het woord, al heeft het daar door allerlei interne klankregels een ander aanzien gekregen. Zo is in Zweden een landtong een udde en zijn oneven getallen udda tal. Maar nu dwaal ik teveel af.

In onze eigen dialecten komt oord in de betekenis puntig voorwerp veel voor in woordsamenstellingen op het gebied van de griend- en rietcultuur, zo bericht mij de heer W.D.J. Tuinzing uit Bennekom. Eenzelfde soort gereedschap kan in het ene dialect een riethaak worden genoemd, terwijl het elders een rietsnit of rietoord heet. Het hakhout werd geoogst met een hakoord of rijsoord en voor andere werkzaamheden gebruikte men een wiedoord, een waloord, een veegoord of een snij-oord.

Was de brief van de heer Tuinzing van informatieve aard, in het schrijven van Peter A. Glasbergen uit Dinxperlo word ik gevoelig op de vingers getikt omdat ik het heb gewaagd in het juli/augustusnummer ‘onzin’ als de uitdrukking van doen hebben te gebruiken. Deze mededeling verheugde me zeer. Natuurlijk had ik deze uitdrukking wel eens gehoord, maar ik wist niet dat ik haar ook actief beheerste. Ik ben het stukje kletteren/klettern dus onmiddellijk gaan lezen en inderdaad: daar stond ze! In de op één na laatste alinea - als aardige stilistische variant op het enkele regels eerder gebruikte te maken hebben; veel aardiger - want in meer opzichten verschillend - dan het door de briefschrijver voorgestelde ‘te doen hebben’. Maar om de variatie in stijl is het hem niet te doen (je zou toch met hem te doen krijgen!). Volgens hem gebruikt ik de uitdrukking gewoon fout.

Ik citeer: ‘Van doen hebben is: oud-hollands voor “nodig hebben”, zodat u in oost-nederlandse dorpjes nog kunt horen: wat hebt u van doen? (in winkels). Journalisten (?) maakten zich meester van het onbe-

[p. 71]

grepen woord en zonden het Nederland in. Zelfs Van Dale liet zich beïnvloeden en vermeldt de uitdrukking kritiekloos. Niet alzo Koenen.’

Wat Peter A. bedoelt met oud-hollands is mij niet duidelijk. Het Oudnederlands is de taal die vóór het Middelnederlands gesproken werd, dus vóór ± 1200. Maar daar is maar heel weinig van over. Voor de beide provincies Holland - dus het Oudhollands in mijn interpretatie - alleen wat namen en losse woorden. Geen uitdrukkingen. Bovendien zouden huidige bewoners van Groningen, Drente, Overijssel, Gelderland en Limburg volgens hem nu uitdrukkingen gebruiken die in vroeger tijden door Noord- en Zuidhollanders gebezigd werden. Heel merkwaardig. Het WNT (1926) vermeldt trouwens dat de uitdrukking ‘van doen hebben’ pas ha het Middelnederlands is ontstaan. Niet zo heel oud dus.

De betekenis ‘nodig hebben, van node hebben’ is inderdaad de oorspronkelijke, maar is volgens de diverse woordenboeken geenszins regionaal tot het oosten beperkt. Het WNT maakt geen melding van een andere betekenis, maar het deel met ‘doen’ is lang geleden geschreven en taal verandert steeds. Betekenissen verruimen of verengen. Taalverandering kan soms taalverarming, maar vaak taal verrijking betekenen.

De verruiming van ‘nodig hebben’ tot ‘te maken hebben’ is niet zo bijzonder. Denk maar aan de uitspraak: ‘Daar heb je niet(s) mee nodig’, die door alle woordenboeken wordt genoemd, ook door Koenen. Dat dit woordenboek eenzelfde betekenis voor ‘van doen hebben’ niet vermeldt komt doordat het niet pretendeert volledig te zijn. Het is volkomen juist dat Van Dale de verruiming wel heeft gesignaleerd. Ook in Kramers' woordenboek (Van Haeringen, 1971) is zij trouwens te vinden.

Dat journalisten een bron zouden zijn van verkeerd taalgebruik verbaast mij in hoge mate. Mijn echtgenoot is journalist en hij schrijft een Nederlands dat ik erg bewonder. Ook veel andere journalisten die zich onder mijn kennissen bevinden kan ik zelden op een fout betrappen. Peter A. heeft kennelijk andere ervaringen.

In zijn brief spreekt hij mij aan met ‘Mijne Heren’. Daar keek ik wel even raar tegen aan. Noch uit de adressering, noch uit de rest van zijn brief blijkt dat hij achter mijn naam een uit Heren bestaand schrijverscollectief vermoedt. Gek, hoor. Het doet niet ter zake, maar ik moet het toch even kwijt.

En dan nu het laatste onderwerp: knudde. Jeannette Winkel uit Amsterdam is erg benieuwd wat de oorsprong van dit woord is. In encyclopedieën en oudere woordenboeken is er inderdaad weinig over te vinden, maar Jan de Vries vermeldt het zowel in zijn grote als in zijn kleine etymologische woordenboek. Het is een jong woord dat ‘slecht, naar, treurig’ betekent en naar de vorm verwant is met knoeien en knots. Misschien heeft de uitdrukking het is knots (= dwaas/prachtig) meegewerkt aan de totstandkoming van het is knudde? De uitgang -udde duidt door de doffe klinker en de -dd- (vergelijk kladde) iets minderwaardigs aan. Dit zegt De Vries en niet ik. Het kan best zo zijn, maar een Zweedse landtong met dezelfde klanken (zie de derde alinea) heeft niets minderwaardigs. En hoe men komt aan de uitdrukking ‘knudde met een rietje’ zou ik echt niet kunnen zeggen.

Marlies Philippa.