Onze Taal. Jaargang 48

Van woord tot woord

Volksetymologie 2: Antwerpen

Antwerpen mag dan niet de hoofdstad van België zijn, ik kom er liever dan in Brussel - evenals ik liever een bezoek breng aan Gothenburg dan aan Stockholm. Ook etymologisch gezien is Antwerpen interessanter en bovendien biedt het mij een mooi aanknopingspunt voor het vervolg van mijn verhaal over volksetymologie. In twee opzichten zelfs.

In juni hebben we gezien, dat volksetymologie een oneigenlijke vorm van etymologie is: er wordt niets verklaard, er wordt vervormd. Nu bestaat er evenwel ook nog een oneigenlijk gebruik van het woord volksetymologie, waarbij juist wel een verklaring wordt gegeven. Ik bedoel de zogenaamde mythevormende volksetymologie bij plaatsnamen. Hiervan is sprake als ‘het volk’ op basis van taalhistorisch onjuiste voorstellingen van de etymologie van een plaatsnaam een soort sage of sprookje creëert over het ontstaan van de naam. De Deense stad Ringkøbing (in Jutland) heeft aanleiding gegeven tot zo'n sage. De naam werd opgevat als een samenstelling van het bijvoeglijk naamwoord ringe (= gering) en købing (= koopmansstad). Het verhaal luidt als volgt: Toen Koning Christiaan III (16e eeuw) in de stad geen onderdak had kunnen vinden riep hij uit: ‘Wat een “ringe købing” is dit’. Zo zou de plaats aan haar naam zijn gekomen. In

[p. 63]

werkelijkheid is het woord samengesteld uit de dorpsnaam Rindum + købing.

Een dergelijk verhaal heeft zich ook ontwikkeld rond de naam Antwerpen. Antwerpen ligt in een streek in het zuidwesten van ons taalgebied - een streek overigens die zich niets aantrekt van de Belgisch-Nederlandse landsgrens - waar de h-klank niet bestaat. Huis wordt er dus uitgesproken als uis en hand als ant. Het woord Antwerpen kon dus gemakkelijk worden opgevat als Hand-werpen. Al vele jaren geleden hoorde ik een verklaring voor die naam. In vroeger tijden zouden bij dieven de handen zijn af gehakt-dezelfde straf dus die nu weer in Iran zal worden of al is ingevoerd - en die handen zou men in de Schelde hebben geworpen. Gruwelijk! Het schijnt toch niet de juiste versie van het volksverhaal te zijn. Daarin wordt ook met afgehakte handen geworpen, maar het zijn de handen van eerzame schippers, die weigeren tol te betalen aan de brute reus Druon-Antigoon. Deze reus wordt uiteindelijk door Brabo, de legendarische held uit Brabant verslagen. De reuzenburg wordt de hoeksteen van Antwerpen, dat de herinnering aan de sage bewaart door een afbeelding op zijn wapen en door een monument vóór zijn stadhuis.

De naamverklarende sage was één reden om Antwerpen te vernoemen in een betoog over volksetymologie. De andere is de ‘ware’ verklaring van de naam Antwerpen.

Het eerste gedeelte van dit woord heeft men steeds opgevat als een oud, bijna uitgestorven voorvoegsel dat tegen zou betekenen. Het komt ook nog voor in antwoorden. Maar zelfs al kende men het voorvoegsel, toch bleef de interpretatie moeilijk. Het meest voor de hand liggend leek de verklaring ‘tegen een oever aangeworpen land’. Dit zou moeten slaan op de rechteroever.

In 1960 werd deze mogelijkheid weer verworpen. Men meende dat er toch meer sprake was van aangeworpen land op de linkeroever van de Schelde. Antwerpen zou dus moeten betekenen ‘tegenover liggend aan aangeworpen land’.

Op geen van beide oevers blijkt het echter om echte ‘aanwassen’ of aanslibbingen te gaan. Dit nu heeft de aanleiding gevormd tot het ontwikkelen van een nieuwe hypothese, een heel verse, pas één jaar oud: Andoverpis (de naam van Antwerpen in de achtste eeuw) zou een volksetymologische vervorming zijn van een niet-Germaanse naam! Dat niet-Germaanse woord is misschien Anderpus een ondoorzichtige naam die voorkomt op de enige bekende te Antwerpen geslagen munt uit de 7de-8ste eeuw.

Of deze verklaring juist is weet ik niet, maar het blijft bijzonder: twee soorten volksetymologie rond de naam van één stad. Dat moet een heel bijzondere stad zijn en dat is het ook.

Marlies Philippa.

[Mededeling]

■ Men hoort wel zeggen: ‘binnen nu en drie weken zal die kwestie geregeld zijn.’ Dit betekent hetzelfde als: ‘binnen drie weken zal die kwestie geregeld zijn’. Wat is het emotionele verschil tussen beide uitdrukkingen? Misschien dit: iemand die zegt ‘binnen nu en drie weken zal mijn kat overlijden’ geeft de verzekering dat hij/zij nu al hard naar het resultaat toewerkt. ■ Mijnheer Thorbecke van de ANWB meldt het verschijnsel dat de laatste tijd steeds meer ‘in dit land’ geschreven wordt in plaats van ‘in ons land’. Hij suggereert dat het een anglicisme betreft, ofwel een behoefte aan minder kneuterigheid, of verlaging van grenzen. Tja. Wat moet je daar in Deze Taal op zeggen? Dezes inziens wordt in dit land vooral ‘dit land’ gebruikt, wanneer men zich van dat land wil distanciëren - daarom zo merkwaardig, omdat het gebruik van dit/deze te dezent juist de sfeer van nabijheid heet op te roepen. ■ Dank aan Jan Vandewalle uit Mortsel, die mij een fotocopie heeft gestuurd van een brief van Stijn Streuvels zelve, waarin blijkt dat Vlaschaard gesplitst moet worden als volgt: Vlaschaard (de sch staat er omwille van de Westvlaamse uitspraak van vlas). ■ Dezelfde Jan Vandewalle brengt onder de aandacht dat de Zuidnederlandse benaming van de autosnelweg niet autostrada als in het Italiaans is, maar autostrade. De reden hiervoor meldt hij niet. Waarschijnlijk zal autostrade via het Frans aan het Italiaans zijn ontleend. Maar waarom die ontlening, waar het de Fransen toch zelf autoroute schrijven en zeggen? Raadsels alom. ■ Een filmredacteur in de Volkskrant beticht Bob Bouma van snobistische uitspraken. Hij schrijft dat bovengenoemde televiester (van een Briefkaart op de eerste rang, u weet wel), Lino Ventura uitspreekt als Lino Wantoerà. Hieruit mogen we opmaken, dat Bob Bouma de naam heeft uitgesproken als Lino Vancurà (op zijn Frans dus), terwijl de Italiaanse uitspraak van de naam van deze Fransman Lino Ventóera is, terwijl de criticus in kwestie liever had gezien dat Bob Bouma gewoon op z'n Randstads Lino Fentúra zou zeggen. Nou ja, het gaat ook om de fent, niet om de form. ■ De heer Sem Presser schrijft: ‘Indien u de eerste weg rechts inslaat en na vijf minuten het erf van de eerste boerderij betreedt, kunt u de mestvaalt niet missen. Is dat een onmisbare mestvaalt:’ ■ Deze dubbelzinnigheid brengt mij een andere, onheuse, dubbelzinnigheid in gedachten, die ik ooit bij Baudelaire gelezen heb. Op voorhand verzeker ik u, dat ik ze niet gereproduceerd zou hebben, ware het niet vanwege het mooie schokeffect, en de gedeeltelijke parallellie met de vondst van de heer Presser. Baudelaire schrijft in een afdeling van Les Fleurs du Mal een aantal tegen België en deszelf s lands inwoners gerichte gedichten. ‘Je suis intouchable’, laat Baudelaire de Leeuw in België zeggen. ‘Ja, haalt je de koekoek, vervolgt de dichter, om te eindigen met ‘c'est un bêton merdeux.’ Laten we afspreken dat het vooral tegen de francofone Belgen gaat - dan hoeft geen lezer van dit

[p. 64]

blad zich gegriefd te voelen ■ De geslachtelijke aanduiding van cohort en scala blijkt problemen op te leveren. Gezien de correspondentie die dhr. J.H. Deurvorst hierover voert, wil hij vasthouden aan het cohort en het scala, ondanks de etymologische onjuistheid hiervan. Als ik bij mijzelf te rade ga, dan zou het best kunnen dat ik het cohort zou zeggen, als ik ooit over cohorten zou reppen, maar wel degelijk de scala, al spreken operaliefhebbers dan weer van het Scala in Milaan. Maar wie ben ik? ■ Overigens bestaat er een, misschien natuurlijke, neiging van mannelijke abstracta, om het-woorden te worden. Alle woorden op-isme, alsmede ritme zijn zo onzijdig geworden. En officieel moet je wel de algoritme zeggen, maar de doorsnee-programmeur of -computerfreak spreekt altijd van het algoritme. ■ Kommer en kwel, schreef Joh. v. Os in het juninummer, is een vertaling uit het Duits (Kummer und Qual) en als zodanig sluikwater door de dijken van onze taal. Hij valt dan ook de laatste tijd geregeld over die uitdrukking. Als ik me niet vergis, betreft het hier echter een vinding van Marten Toonder, die een of andere grijsaard, in een van zijn bommelstrips uit de jaren zestig, de gewraakte woorden laat zeggen, al dan niet als bewust germanisme. De bijdrage van Toonder aan het Nederlands kan moeilijk overschat worden. ■ Toonderismen zijn te verdelen in renovaties (geld speelt geen rol, als je begrijpt wat ik bedoel e.d.) en innovaties (kukel, kommer en kwel e.d.) Wie zal naar beide soorten Toonderismen een diepgaand onderzoek verrichten? ■ In de taalkunde gaan heren in de regel voor. We spreken over mannelijk, vrouwelijk en onzijdig- in die volgorde. Het prototype van de 3e ps. enkelvoud is hij, niet zij of het. In de romaanse talen, waar verschil wordt gemaakt tussen mannelijk en vrouwelijk meervoud, worden gemengde gezelschappen als een stelletje kerels behandeld. Hoe groot die mannelijke eigengereidheid is, bleek mij uit mijn eigen reacties op een typisch romaanse taalsituatie. Ik bevond mij in gezelschap van circa 10 jonge Nederlandse vrouwen (waarom, laat ik hier terzijde, ter verontschuldiging mag ik toevoegen, dat ik zelf ook nog jong en Nederlands was), en dit gezelschap, waar ik als enige man deel van uitmaakte, werd door een Italiaan in het Italiaans toegesproken, waarbij hij ons adjectieven als brave, buone, ingambissime, straordinarie toevoegde - vrouwelijk meervoud dus. En ik voelde mij buitengesloten, alsof mijn aanwezigheid alleen het gezelschap onvrouwelijk gemaakt zou hebben. ■ Toch is er, Godin zij dank, een uitzondering op de regel, dat mannen altijd voorgaan. De eerste declinatie in het Latijn en het Grieks is hoofdzakelijk aan vrouwelijke woorden op -a resp. -ê/a gewijd. Mannelijke en onzijdige woorden komen pas in de tweede (-us/um resp. -os/on) declinatie aan het woord. En zo kwam alles toch weer goed.

P.C.U.d.B.

Ir. Jan Teewis Duyvis †

12 juli overleed Ir. Jan Teewis Duyvis, erelid van ons Genootschap. Hij was vanaf de oprichting in mei 1931 lid van het Genootschap Onze Taal, en bestuurslid van maart 1932 tot november 1937. Tot juni 1960 was hij voorzitter. Bij zijn aftreden als voorzitter werd hij benoemd tot erelid, als teken van erkentelijkheid voor de uitzonderlijke grote verdiensten die hij tijdens zijn 23-jarig voorzitterschap ten bate van onze moedertaal en ons Genootschap heeft verworven.

De oudere leden zullen zich herinneren dat de heer Duyvis het voorzitterschap met grote bekwaamheid en inzet heeft vervuld. Hij heeft zijn kwaliteiten, die hem in het bedrijfsleven tot de topfiguren deden behoren, ook in dienst gesteld van onze moedertaal.

Als erelid heeft hij tot voor enkele jaren de bestuursvergaderingen bijgewoond. Tot het laatst toe was zijn - mede doordat zijn ervaringen met het Genootschap teruggingen tot de oprichting - aandeel in de gedachtenwisselingen van het bestuur zeer waardevol.