Onze Taal. Jaargang 48

Van woord tot woord

Kletteren/klettern

De vorige keer beloofde ik u wat meer te vertellen over de zogenaamde volksetymologie. Hierover ben ik inderdaad nog lang niet uitgepraat. Maar ik geloof toch dat ik eerst in moet gaan op het probleem van een lezeres van Onze Taal. Haar brief dateert al van eind april en als ik nu geen antwoord geef dan wordt het september voor ik haar vraag kan behandelen. Op het vervolg van het onderwerp volksetymologie moet u dus nog even wachten.

De kwestie waar het om gaat is het verschil tussen het Nederlandse werkwoord kletteren en het Duitse klettern. Op het eerste gezicht schijnen deze werkwoorden, die uiterlijk toch zoveel op elkaar lijken een volstrekt tegengestelde betekenis te hebben. Om de briefte citeren: ‘In Nederland kletter je van een dak af maar in het Duits/Zwitsers kletterte der Dollar von Fr. 1.7165/80(...) bis auf Fr. 1.7315/25’, ‘kletterde’ dus omhoog in plaats van omlaag. Je zou kunnen zeggen: het zijn twee (bijna) gelijk klinkende woorden met een verschillende betekenis, homoniemen dus - al geloof ik dat je daarvan niet mag spreken als je woorden uit twee talen vergelijkt.

Als je nu kijkt naar Nederlandse homoniemen, dan zie je dat eenzelfde woord volledig verschillende betekenissen kan hebben. Neem bijvoorbeeld het woord monster, waarmee je gedrocht of staal kunt bedoelen. Het zijn eigenlijk twee woorden met elk een andere oorsprong (het ene is afkomstig van het Latijns monstrum = gedrocht en het andere van het Latijnse werkwoord monstrare = aantonen). En het woord staal op zijn beurt bestaat ook weer uit twee homoniemen: monster en metaalsoort. De betekenis monster is voortgekomen uit ijkmaat/maatlaten het woord staal hangt hier samen met steel. Als metaalsoort betekende staal aanvankelijk sterken dan is het verwant met stag (dik touw), dat u wel kent in de uitdrukking over stag gaan. Twee oorspronkelijk verschillende woorden hebben dus eenzelfde woordvorm gekregen, maar zijn daardoor nog niet gelijk van betekenis geworden.

Homoniemen kunnen evenwel ook van dezelfde oorsprong zijn, maar in de loop van de tijd uit elkaar zijn gegroeid. Een aardig voorbeeld daarvan is het woord bot. Dit woord heeft vier betekenissen: de zelfstandige naamwoorden vissoort, been, bladknopen het bijvoeglijk naamwoord stomp. In zeker drie van de vier betekenissen hebben we te maken met één oorspronkelijk woord en wel het zojuist genoemde bijvoeglijk naamwoord. Hiervan konden zelfstandige naamwoorden worden afgeleid (op ongeveer dezelfde manier als het zelfstandige naamwoord stomp(je)is afgeleid uit een bijvoeglijk stomp). Zo ontstond het woord bot = been. Eigenlijk werd hiermee het been van dierenpoten bedoeld met de stompe gewrichtsknobbels aan de einden. Ook de vis kwam aan zijn naam bot door de stompe vorm. Zelfs de bloemknop zou men

[p. 55]

uit hetzelfde woord kunnen afleiden als men uitgaat van een stomp uit de tak ontspruitende bladknop. Deze laaste afleiding is echter niet zo waarschijnlijk, maar het zou te ver voeren om daar dieper op in te gaan.

Je kunt je nu afvragen of kletteren en klettern - net als bot - van één woord afstammen of dat ze - net als staal - in feite niets met elkaar te maken hebben. Allereerst moet worden opgemerkt dat het Nederlandse kletteren in de hierboven geciteerde zin niet in zijn eigenlijke betekenis wordt gebruikt. In Van Dale wordt zulk gebruik zelfs helemaal niet vermeld. Dit woordenboek noemt onder andere ‘de zwaarden kletterden tegen elkaar’ en ‘de regen klettert tegen de glazen’. Het gaat vooral om het geluid dat geproduceerd wordt. Bij een van-het-dak-af-kletteren zul je dus moeten denken aan het geraas dat ontstaat wanneer door een val het een en ander breekt. Kletteren is een geluidnabootsend werkwoord. Dit maakt meteen al duidelijk dat het niets van doen kan hebben met klettern. Klettern betekende oorspronkelijk kleven en is afgeleid van Klette, het Nederlandse klit of klis.

Kletteren staat in dezelfde verhouding tot klettern als klateren tot klauteren. Ook hier slechts één letter verschil, maar wat een verschil!

Marlies Philippa

Ontvangen

Het geheim van het Bestaan, twee l.p.'s met tekstboek van drs. P.

te bestellen bij het P-comité door overschrijving van f 35,- op giro 3742469. De opbrengst komt ten goede aan Amnesty International en het PEN-fonds voor schrijvers in nood.

B. Edens, Van stamelaar tot Redenaar Educaboek bv, Culemborg. f 15,-.

W.K.B. Koning, Sociolinguïstiek in de Nederlandse taalgemeenschap Nummer één in de reeks Bibliografie van de Taalwetenschap van de vakgroepen Taalkunde en Taalbeheersing van de Universiteit van Amsterdam. f 2,50.

S. Theissenen J. Vromans, Nederlandse teksten (deel I en deel II) De Sikkel, Kapellen, België. Bfrs. 240 en 260.

J.P.C. Verlooy, Verhandeling op d'onacht der moederlyke tael in de Nederlanden (1788). Martinus Nijhoff bv, Den Haag. f 27,50.

G. Lubbers, F. Marschall, K. Pop, B. Sluyzer, C. Tahey, Wat je zegt la, Wat je zegtab, Muusses, Purmerend. f 7,90 en f 7,90

H. Hulshof, J. v.d. Pol, P. Hulshof, P. v.d. Pol, Taalboek 2b Handleiding bij taalboek 2b Versluis, Amsterdam. f 35,- en f 10,-

[Mededeling]

■ Het woord is aan de heer Bruens te Rosmalen. Hij meldt dat Vrij Nederland etcetera altijd spelt als et cetera.Allemaal fratsen, constateert hij. We mogen blij zijn dat ze niet et caetera schrijven. ■ G.J.A. Tijssen uit Voorst vestigt de aandacht op het woord verbijzonderd. Hij vraagt zich af of de taal met zulke woorden ook verraard wordt. Nee zou ik zeggen. Verhevigd misschien, verfraaid, of desnoods verschoond - verbreed eventueel of verduidelijkt - maar niet verraard. ■ Aan de mysterieuze P.C.U.d.B. wordt door de te mijnent niet minder mysterieuze mw. H.A.J. Griep de volgende vraag voorgelegd (als reactie op de herenboerin van Truusje): zijn damesboerinnen door feministische hetzes of machinaties verbannen, net als de voorzitsters? Neen, nee. Alleen: een damesboerin is weer de vrouw van een herenboerin, en daar kan een feminist(e) onmogelijk bezwaar tegen hebben. ■ Grensverleggend taalgebruik. Bij de grensplaats Rimburg kan men in het Duits lezen: Schranke wird auf Verlangen geïoffnet. Bitte Sprechsäule auf der linken Seite benützen. Bitte um Zuruf, wenn Überweg geräumt ist oder weitere Benutzer folgen. Dit is in het Nederlands vertaald met: Slagboom werd op begeerte geopend. Roepzuil linker zijde benutten alstublieft. Verzoken om toroep overweg vrij is en/of verdere benuttiger navolgen. Een heel wat subtielere vertaling van een grensmededeling is ook ergens in Limburg te lezen. Daar staat aan de Duitse kant van de grens: ‘Uberschreitungder Grenze ist verboten’, wat in het Nederlands vertaald is met: het overschrijden van de grens is bij de Duitse wet verboden. ■ Blijkens vragen in de Tweede Kamer, ingezonden op 4 april jongstleden, bestaat er een brief van de directeur-generaal voor de Milieuhygiëne, met als onderwerp: inventarisatie woonwijkverkrottende inrichtingen. Zou dit een voorbeeld zijn van taalverpauperend woordgebruik? ■ Hoe woorden in de politiek een eigen leven gaan leiden wordt ook duidelijk uit het gebruik van conjecturaal (in de betekenis van vermoedelijk) in een motie van een lid van de Staten Generaal. In die motie, zo blijkt uit de handelingen, is de indiener gedwongen aan dit lelijke neologisme vast te houden, omdat het een commentaar is op een voorstel voor een richtlijn van de EG, waarvan de Nederlandse versie dit woord bevat. De moraal: kennelijk mogen wij in Nederland zelf niet bepalen wat voor woorden al dan niet tot de Nederlandse taalschat behoren. ■ Het beste paard laat wel eens een steek vallen. Zo wordt mij verweten dat ik boekenbon, in plaats van boekebon spel. Argumentatie waarom de laatste spelling correct zou zijn: in Van Dale staat boekebon, en het betreft bovendien een bon bestemd voor de aankoop van een boek. Wat het eerste betreft accoord. Alleen, als u een bon voor een of meer boeken in handen krijgt, wat staat er dan te lezen? Jawel, alstublieft, niet te danken. Is het niet zo dat in laatste instantie de naamdrager zelf bepaalt hoe je de naam moet schrijven? Ik bedoel maar, we schrijven toch ook Beesd als we het over die Gelderse plaats

[p. 56]

hebben, en dan kijken we toch ook niet hoe Van Dale wenst dat Beesd geschreven zou hebben moeten worden. Nu kan ik me voorstellen dat degene die mij critiseert (u merkt terecht op dat ik er mij niet aan bezondig te schrijven: mijn criticus) voor dit laatste argument weinig voelt, want zelf betwist hij mij het recht de U in P.C.U.d.B. met een hoofdletter te schrijven. Door slim deduceerwerk schijnt de kritiekleveraar (ik zeg met opzet niet kritiekleverancier, zoals u weer kunt observeren) erachter te zijn gekomen dat de U in mijn initialen een deel is van mijn achternaam, en niet een van mijn voorletters. Hij heeft ook ontdekt dat in een boekwerk dat onder redactie van uw vierkantjesrubriekschrijver stond boekenbon gespeld werd. Zo ziet u maar. Het zal allemaal wel waar zijn. Maar zeg eens eerlijk: bent u er ooit in geslaagd voor een boeke(n)bon één en slechts één boek te kopen? Ik wel, maar dat was dan wel een uitzondering. Zoals het eerder uitzondering dan regel is dat er in een brievenbus maar één brief zit. ■ De heer Sterenborg uit Tilburg gaat op de lotgevallen van de heren wordt resp. worden verzocht nader in. In de derde druk van Van Dale uit 1884, zo schrijft hij, was uitsluitend correct de heren wordt verzocht. Waarom, zo vraagt hij zich af, is het werkwoord verzoeken uit de pas gaan lopen, waar de overige werkwoorden van het type vragen en adviseren zich netjes zijn blijven gedragen? We zeggen immers heel gewoon de heren wordt gevraagd even te wachten, en de heren wordt geadviseerd even te wachten. Hadden grammatici en stilisten die ontsporing niet in de kiem kunnen smoren?, vraagt de heer Sterenborg. Ik geloof dat het antwoord op die laatste vraag nee moet luiden. Dat hadden ze niet gekund. Voor zover mij bekend, heeft elk beetje leraar Nederlands voor de tweede wereldoorlog zijn publiek gewezen op de toen nog als fout beschouwde constructie de heren worden verzocht. Van Dales kwalificatie in de jongere drukken is niets anders dan een toegeven van het echec, dat grammatici van vroeger tijden in de strijd om verzoeken hebben geleden. ■ Heel iets anders nog. Van W.J. Jong de volgende bijdrage over arbeiderisme: deze term duikt in de jaren dertig op, o.a. bij De Kadt. De term heeft niets met omgekeerd snobisme te maken, maar is de naam vooreen theorie die de komst van het socialisme verbindt aan de (hand)arbeidersklasse. Met dank aan W.J. Jong. Hierop aansluitend zou ik het omgekeerd snobistisch gebruik van het woord proletarisch nog even aan de orde willen stellen. Het is alweer een tijd geleden dat een welgestelde leraar mij verzekerde dat een pilsje toch heel wat proletarischer (lees ‘lekkerder’) was dan een glas wijn. ■ Wat mij trouwens in herinnering brengt dat in vele kringen het woord pils als synoniem voor bier wordt gebruikt. In de wandeling kan men trappist als een soort pils horen betitelen. Mij best, zolang ze er die proletarische bijsmaak maar niet aan toevoegen.

P.C.U.d.B.

Werkwoorden

Mijn aandacht werd erop gevestigd dat tegenwoordig zoveel werkwoorden worden voorzien van voorzetsels, om welke reden dan ook. Ik meen dat dit vroeger niet het geval was, of vergis ik mij hier? Ik nam een proef en luisterde enige avonden naar de taalmakers van de T.V. en de Ster en naar een aantal politici.

Ik noteerde toen:

uittesten - uitproberen - uitverdedigen - uitselecteren - doorpraten - doordiscussiëren (v.d. Stoel) - inschatten - inhuren - inseinen - afzwakken - afbouwen en afslanken.

Wat mag de reden daarvan zijn? Zou het kunnen zijn dat de sprekers zo weinig overtuigingskracht hebben, dat zij hun heil zoeken bij de (versterkte?) werkwoorden. Of is het oorspronkelijkheidszin zoals: onterecht - inleveren - invullen - zich informeren - er niet omheen kunnen e.d.?

J.A.J. de Jonge, Hollandsche Rading.