Onze Taal. Jaargang 48

Sterke en zwakke werkwoorden

‘Ik heb afgedingt’, zei onlangs een 17-jarige elektrotechnische scholier. In plaats van de gangbare sterke verleden deelwoordsvorm afgedongen gebruikte hij een op de onbepaalde wijs afgestemde en daardoor geïnspireerde (?) zwakke vorm. In de Nieuwe Zeister Courant van 28-10-'78 trof ik van een bioloog de zin aan: ‘daar geldde die doop niet voor’. Dit lijken geen uitzonderingsgevallen.

Zowel in woord als geschrift nemen we deze tendens waar. Zij manifesteert zich de laatste jaren op opvallende wijze. Wie erop let, zal het herhaaldelijk kunnen constateren. Vanouds worden onze werkwoorden, die als ‘moeilijk’ te boek staan, verdeeld in sterke en zwakke. De eerste categorie is afgesloten, er komen geen nieuwe meer bij; nieuwe zijn altijd zwak, bijvoorbeeld fietsen. Die termen hebben we te danken aan, zijn uitgevonden door de 19de eeuwse taalgeleerde Jacob Grimm. Hij noemde in het kader van zijn romantisch gekleurde taalbeschouwing de werkwoorden die door klinkerwisseling hun verleden tijd en verleden deelwoord vormden, sterk en de verba die in tegenstelling met hun soortgenoten de hulp van het werkwoord doen daarbij nodig hadden, zwak. De oudere vorm van ‘ik hoorde’ werd samengetrokken: ‘ie horede’ = ic horen deed, vergelijk Engels: I did hear. In weerwil van dit duidelijke onderscheid tussen beide categorieën, groepen, zijn er al vroeg aanrakingspunten geweest, met name dat sommige werkwoorden zowel sterk als zwak vervoegd worden. Het Middelnederlandse senden is zowel het één als het ander. Een ander voorbeeld is beniden (ons benijden). En soms ook kwam een zwakke vorm in de plaats van een sterke: de middeleeuwse verdwenen verleden tijdsvorm van beseffen; besief werd vervangen door de zwakke vorm besefte. We constateren hier dus een bepaalde gedifferentieerdheid, een rijkdom, een meerzijdigheid van het verbum, een parallel met de substantieven, die soms meer dan één geslacht hebben. Zo spreekt Hooft van het oorlog en kennen wij de uitdrukkingen destijds en toentertijd, die niet na elkaar komen, maar naast elkaar voorkomen. Onlangs hoorde ik door de radio, dat iemand gezwemd had en van mijzelf noteerde ik: ‘dat ik mij 's avonds scheerde’.

Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (1898) vermeldt bij bakken: sterk werkwoord, doch thans met zwakke verleden tijd, die vroeger biek, ook boek luidde. Benijden had in de M.E. al sterke en zwakke (beneed, benijdde) verleden tijdvormen. Ook duiken kent zowel Verdam (Middelnederlandsch Woordenboek) als Van Dale als sterk en zwak (duikte), terwijl WNT (1916) alleen dook, gedoken opgeeft. Ruilen is zwak, maar minder beschaafde vormen als rool, gerolen ontstonden naar het voorbeeld van dook, gedoken. Jagen kent Verdam alleen als zwak, Van Dale evenals Koenen geeft op: jaagde of joeg. De vroegst bekendde zwakke voorbeelden dateren uit de 16e eeuw. Daarnaast kwam later naar het voorbeeld van dragen de sterke verleden tijd joeg op, die thans de meest voorkomende is. Zelden signaleren we in de volkstaal gejagen, dat ook soms in de M.E. optreedt. Neigen heeft in WNT en bij Van Dale neigde, geneigd. Verdam noemt neigen alleen zwak. Verraden is in 't Middelnederlands alleen sterk, WNT (1926) zegt: oorspronkelijk zwak werkwoord en Van Dale geeft:

[p. 40]

verried, verraden. Vrijen is bij Verdam zwak, Van Dale heeft: vrijde, heeft gevrijd, in volkstaal ook vree, heeft gevreeën. Wassen tenslotte was oorspronkelijk sterk (wies), heeft gewassen. In de betekenis groeien altijd: wies, gewassen, in die van: met was bestrijken: waste. Koenen meldt bij bakken: gebakt, inde studententaal voor: gezakt.

Bij fuiven hoort het schertsende foof, gefoven, zoals ook wel gesnopen voor gesnapt wordt gezegd.

Uit het voorgaande wordt het dus duidelijk, dat de sterke en zwakke werkwoordsvormen elkaar al eeuwen lang beïnvloeden, dat dit verschijnsel niet van vandaag of gisteren dateert, maar in een veel ruimer historisch kader moet worden gezet en gezien, en dat er wisselwerking is, met andere woorden dat niet alleen sterke vormen zwak worden, maar ook omgekeerd. Dat de verzwakking de laatste jaren opvalt komt misschien omdat het proces zich is gaan versnellen, maar principieel is er geen verschil met vroeger.

Kunnen we hier spreken van verarming, moeten we zoals prof. Stutterheim suggereert eigenlijk medelijden met het werkwoord hebben? Het wil mij voorkomen, dat deze betiteling niet alleen sterk overtrokken, maar bepaald en pertinent onjuist moet heten. We weten en zien dat een levende taal, dat is een taal die in tegenstelling met een niet meer gesproken, alleen nog schriftelijk overgeleverde, zogenaamde dode taal als het Latijn en Gotisch, in voortdurende beweging en ontwikkeling is en derhalve aan verandering onderhevig, dat het werkwoord daarbij geen uitzonderingspositie inneemt en derhalve meer beklaagd zou moeten worden dan een andere woordsoort, die in klank en betekenis verandert. In plaats van armoede zouden we eerder van rijkdom kunnen spreken. De vormen naast elkaar kunnen betekenis-nuancering tot uitdrukking brengen, in verschillend milieu thuishoren, tot een bepaalde stijl behoren.

In het licht van het bovenstaande begrijp ik dan ook niet wat ik denken moet bij de waarschuwing van prof. Stutterheim aan de neerlandici in verband met vormen als meette, rijdde, ingespuit, ervaarde, spijtte en tal van andere, te letten op hun saeck. 1. Bedoelt hij dat de docenten Nederlands in opstellen van hun leerlingen dergelijke vormen altijd als ‘fout’ moeten rekenen en die ook in hun spreekbeurten volledig afkeuren? En zou hij zodoende een taalontwikkeling willen afremmen en tegenhouden? Helaas kan de docent niet ingrijpen als de discipelen onder elkaar zijn. Misschien ben ik onbillijk. Ik wil toegeven, dat sommige van die vormen de indruk maken uit de mond van een kleuter of peuter te komen. Als Stutterheim er een bijdrage in ziet van volwassenen aan de historische grammatica van het Nederlands, vraag ik mij af of hij dat schertsend of serieus bedoelt. Uit het verband waarin hij het zegt, zou je het eerste opmaken. Maar ik zou liever een lans voor het tweede breken, wat ik eigenlijk boven al gedaan heb. De taalontwikkeling, ook deze niet, is niet te keren, hoe graag iemand het ook zou willen. Aan waste erger ik mij ook; daar kan ik (nog) alleen maar wies als goed zien. Het komt bij mij over als: loopte. Maar ik zal eraan moeten wennen. Er zullen bij al deze vormen stellig bij zijn die niet definitief tot het spraakgebruik gaan horen, omdat ze niet voldoende aanslaan, geen levensvatbaarheid hebben; andere daarentegen zullen op den duur voorrang krijgen en behouden. Daar is in de taal nooit een pijl op te trekken.

Tenslotte de vraag: hoe moeten we deze tendens verklaren? Kunnen we er een oorzaak of oorzaken voor aanwijzen? Stellig. We hebben hier te maken met de machtige taalscheppende factor van de analogie, dat is de gelijkmaking, het zich schikken naar en aansluiten bij bestaande vormen, doorgaans in dezelfde categorie van woordsoorten in de meerderheid. De meerderheid oefent altijd grote aantrekkingskracht uit. In ieder geval speelt analogie in dit proces de hoofd-, zo niet de enige rol. Bijkomende rollen zouden we eventueel kunnen toekennen aan onnadenkendheid, gemakzucht, maar die werken dan onbewust. Hoe het zij, de feiten kunnen we niet verdoezelen, alleen maar observeren, signaleren, vastleggen. Veranderen kunnen we ze maar heel weinig. Het evolueren van de vormen in de diverse taalstadia, in dit geval speciaal het gedrag van het Nederlandse werkwoord door de eeuwen heen, ervaar ik als een uiterst boeiend gebeuren, geconcentreerde en liefdevolle studie ten volle waard.

G.J. Uitman, Zeist.