Onze Taal. Jaargang 48

[p. 37]

[Nummer 6]

Esperanto, een taal die anders is

Bijna een eeuw geleden, in 1887, verscheen in Warschau een simpele Russische brochure getiteld Doktoro Esperanto. Lingvo Internacia. Achter het pseudoniem Esperanto (‘de hopende’) verborg zich de 27-jarige Poolse oogarts Lazaro Zamenhof. Met dit boekje begint de geschiedenis van de Lingvo Internacia, die al spoedig naar het pseudoniem van de samensteller Esperanto genoemd werd.

Het waren idealistische motieven die Zamenhof ertoe brachten een internationale taal te scheppen. In zijn geboorteplaats Bjalistok woonden Joden, Litouwers, Polen en Russen. Iedere groep sprak zijn eigen taal en sloot zich af van de anderen. Er heerste een sfeer van onderlinge onverdraagzaamheid, die herhaaldelijk leidde tot bloedige botsingen. Zamenhof, die zelf een Jood was, kwam al als kind tot de overtuiging dat de diepste oorzaak van alle discriminatie gezocht moest worden in de verscheidenheid van talen. Als de mensen elkaar verstonden zou de wereld verdraagzamer worden en zou er geen plaats meer zijn voor oorlog en onderdrukking. Daartoe was nodig dat iedereen naast zijn moedertaal een tweede gemeenschappelijke hulptaal kende. Die tweede taal kon geen bestaande nationale taal zijn. Nooit zouden de grote mogendheden het eens worden over de keuze van die taal. Bovendien waren de nationale talen te moeilijk om als tweede taal voor iedereen te fungeren. Aanvaardbaar was enkel een neutrale taal die gemakkelijk leerbaar was en toch voldeed aan hoge eisen van bruikbaarheid.

Reeds als gymnasiast begon Zamenhof aan zo'n taal te werken. In 1887 achtte hij zijn taal voltooid. Hij had zijn taal getest door uitgebreide vertaalproeven en was zeker van zijn zaak. Zijn brochure Lingvo Internacia bevatte een volledige grammatica van 16 regels zonder uitzonderingen en een woordenlijst van 900 woorden. Het resultaat was een verbluffend eenvoudige taal, die zich van de levende talen vooral onderscheidt door het gemak waarmee met behulp van uitgangen en affixen nieuwe woorden gevormd kunnen worden.

Bekijken we eerst de uitgangen. Alle zelfstandige naamwoorden zijn herkenbaar aan de uitgang -o (patro = vader), de bijvoeglijke naamwoorden eindigen op -a (bona = goed), de afgeleide bijwoorden op -e (bone) en de infinitieven op -i-(ami = beminnen). Door verwisseling van uitgangen ontstaan nieuwe woorden: patra (en patre) betekent ‘vaderlijk’, bono is een substantief en betekent ‘een goed’, amo = liefde en ama = liefdevol.

Naast de uitgangen vinden we enkele tientallen affixen, die ieder hun eigen duidelijk bepaalde functie hebben. Zo dient het suffix -in om de namen van vrouwelijke personen te vormen: patro = vader, patrino = moeder (en patrina = moederlijk). Zeer vaak dienen combinaties van affixen om samenstellingen te vormen die voor buitenstaanders raadselachtig zijn, maar die de esperantist terstond doorziet. Nemen we het woord malsanulejo. Sana betekent ‘gezond’. Het prefix mal-geeft aan een woord een tegengestelde betekenis: malsana = ziek. Het suffix ul-noemt personen: malsanulo = zieke. Tenslotte zien we het suffix ej, vergelijkbaar met het Nederlandse -ij (slagerij), dat de plaats aangeeft waar iets gebeurt of zich bevindt: malsanulejo = ziekenhuis.

Op deze wijze slaagde Zamenhof erin de omvang van het woordenboek zeer aanzienlijk te reduceren. Hij had genoeg aan een beperkt aantal basiswoorden en liet het aan zijn volgelingen over daarvan zelf de benodigde afleidingen te vormen. Bij de keuze van die basiswoorden liet hij zich vooral leiden door het principe van de internationaliteit: woorden die in veel nationale talen voorkomen verdienen natuurlijk de voorkeur boven woorden die aan de meesten onbekend zijn. Toch besefte Zamenhof dat een te strikte

[p. 38]

toepassing van dit principe zou leiden tot een overwegend Romaanse woordenschat. Zo komt het dat we vaak een Germaans woord vinden waar we dat niet zouden verwachten: jaro = jaar, helpi = helpen, zorgi = zorgen. Merkwaardig is het woord fraǔlo = vrijgezel. Zamenhof adopteerde het Duitse woord Fraülein als fraǔlino. Maar aangezien het suffix -in in het Esperanto gebruikt wordt achter de namen van mannen, moest om wille van de regelmatigheid het woord fraǔlo zijn intrede doen. Ook de Slavische talen leverden een aantal woorden (vosto = staart). Aan het oude Grieks is het voegwoord kaj = en ontleend.

De spelling van de Esperanto-woorden is fonetisch. Iedere letter heeft zijn eigen vaste klankwaarde. Men hoeft dus nooit te aarzelen over de uitspraak van een woord. Ook het woordaccent is gebonden aan een vaste regel. De klemtoon ligt altijd op de voorlaatste lettergreep. Dit geldt ook voor woorden als historio. Aparte vermelding verdient ten slotte regel 15 van Zamenhof's grammatica: de ‘vreemde’ woorden, die de meeste talen aan eenzelfde bron ontleend hebben, kunnen in het Esperanto gebruikt worden, ook als ze niet in het woordenboek te vinden zijn. Alleen moeten ze geschreven worden in de spelling van het Esperanto, terwijl voor afgeleide woorden de regels van het Esperanto van toepassing zijn. Dank zij deze regel was het van het begin af aan mogelijk vakliteratuur in het Esperanto te schrijven. De daarin gebruikte neologismen zijn natuurlijk geregistreerd en in de latere woordenboeken verwerkt.

Dat het Esperanto ‘een taal apart’ is, blijkt niet enkel uit zijn woordenschat, maar ook uit de vervoeging van het werkwoord. De tegenwoordige tijd van het aktieve werkwoord kent voor alle personen de uitgang -as: mi amas = ik bemin. Bovendien zijn er twee deelwoorden van de tegenwoordige tijd: het aktieve amanta = beminnende en het passieve amata = bemind wordende. Voor de verleden tijd vinden we mi amis = ik beminde en de beide deelwoorden aminta = bemind hebbend en amita = bemind zijnde. En voor de toekomstige tijd hebben we mi amos = ik zal beminnen en de deelwoorden amonta = zullende beminnen en amota = zullende bemind worden. Door dit systeem van niet minder dan zes deelwoorden kan het Esperanto volstaan met één hulpwerkwoord: esti = zijn. Ik heb bemind = ik ben bemind hebbende = mi estas aminta.

Zo zag de Lingvo Internacia van 1887 er uit, en het Esperanto van nu is niet wezenlijk veranderd. Alleen de woordenschat is aanzienlijk uitgebreid, maar dat gebeurt vooral door toepassing van de boven besproken regel 15, en moet als een natuurlijke ontwikkeling beschouwd worden. De eerste Esperantisten waren hoofdzakelijk Russen en Duitsers. Pas na 1900 werd de beweging werkelijk internationaal, vooral door de aktiviteit van een aantal Franse geleerden. In 1905 had het eerste Esperanto-kongres plaats met 688 deelnemers uit 20 landen. Het werd een volledig succes. Met Boulogne sur Mer begint de indrukwekkende reeks van jaarlijks terugkerende Universalaj Kongresoj die alleen door de beide wereldoorlogen onderbroken is. Voor het tiende, dat in 1914 in Parijs zou worden gehouden, waren 3700 deelnemers ingeschreven, waaronder 2500 buitenlanders. De internationale congressen hebben overtuigend bewezen dat het Esperanto zeer geschikt is als internationale mondelinge verkeerstaal. Dat het ook voor schriftelijk gebruik zeer geschikt is stond al veel eerder vast. Zamenhof zelf vertaalde een hele reeks werken uit de wereldliteratuur in het Esperanto. Ik noem slechts zijn vertaling van het oude Testament (uitgegeven door het Duits Bijbelgenootschap). Overal waar het Esperanto zich verbreidde verschenen al spoedig vertalingen uit de moedertaal. Maar tevens kent het Esperanto al vanaf zijn ontstaan een originele literatuur, die tegenwoordig vrij omvangrijk is. Een belangrijke rol spelen hierbij de vele internationale Esperanto-tijdschriften.

Het kan niet ontkend worden: de taal van Zamenhof heeft haar bruikbaarheid bewezen. Haar algemene invoering als internationale verkeerstaal zou zeker leiden tot een grote vereenvoudiging in de betrekkingen tussen de volkeren. Maar ook in de gegeven omstandigheden bewijst het Esperanto al nuttige diensten aan zijn aanhangers. Het is ermee zoals met de telefoon: hoe meer aangeslotenen, des te groter is de bruikbaarheid. Of het Esperanto ooit ‘de tweede taal voor allen’ zal zijn, valt te betwijfelen. Niet allen hebben behoefte aan een tweede taal, en voorlopig zou het al prachtig zijn als Zamenhof's taal de tweede taal zou worden voor allen die internationale betrekking wensen aan te knopen.

W. Manders, Venray.

Voor nadere inlichtingen over het Esperanto kunt u zich wenden tot de heer H. Bakker, Van Tuyll van Serooskerkenplein 33, 1076 LZ Amsterdam.