Onze Taal. Jaargang 48

Das ewig-wiebliche zieht uns hinan

Als wij in de twintiger jaren in een dictee over ‘den toestand in de Limburgsche mijnen’ of over ‘de ligging van een gebergte’ schreven, dan liet de ‘dictator’ voor de klas niet horen, of je al of niet een ennetje aan het eind van het lidwoord moest schrijven; je werd geacht, de geslachtsregels te kennen. Dat is tegenwoordig wel wat gemakkelijker geworden. Een zekere moeilijkheid is er echter gebleven. Bij een pronominale aanduiding moeten we kiezen tussen ‘hij’, ‘zij’ en ‘het’. De keuze van ‘het’ is bij de substantieven die ons vertrouwd zijn, geen probleem, maar de beslissing of we ‘hij’ of ‘zij’ moeten gebruiken, kan moeilijk vallen, als we niet met een substantief te maken hebben dat een persoon aanduidt of een dier, waarvan het geslacht ons bekend is. En zelfs, als er geen twijfel bestaat, van welk geslacht een dier is, blijft de pronominale aanduiding een onzekere zaak. In elk geval in de gesproken taal. Zeggen we wel altijd volgens de regel, dat de poes ‘haar’ melk niet gedronken heeft en dat we hopen dat ‘ze’ niet ziek is? ‘Dat-ie z'n melk niet gedronken heeft’ zullen we zeker ook vaak genoeg kunnen horen.

Voor een bijzondere moeilijkheid hebben ons in dit verband altijd de zaaknamen en vooral ook de abstracta geplaatst. Als er dus niet meer sprake is van een natuurlijk, maar uitsluitend van een grammaticaal geslacht. Tegenwoordig zijn de voorschriften daaromtrent niet meer zo streng als in de tijd van De Vries en Te Winkel en mogen we heel vaak ‘hij’ gebruiken, als we vroeger ‘zij’ moesten schrijven, met het bijbehorende possessivum ‘zijn’. Maar deze vergemakkelijking schijnt een soort weemoedig verlangen naar vroegere, betere tijden met zich te hebben meegebracht? En zeker niet speciaal in kringen van geletterden, maar juist in groepen van onze bevolking, waar je het het allerminst zou verwachten. Er valt namelijk een sympathie voor het vrouwelijk geslacht te signaleren. En nu denk ik niet aan woorden die dat ook uit historisch-taalkundig oogpunt verdienen, maar aan woorden die nooit vrouwelijk en zelfs niet mannelijk zijn geweest. Neen, het betreft, voornamelijk abstracte, neutra die in de pronominale aanduiding vervrouwelijkt worden. Het is niet moeilijk, uit de krantenlectuur vele voorbeelden te verzamelen, en ook in mededelingen van verenigingsbesturen, in convocaties en dergelijke is er heel wat te vinden. Ik noem maar een paar voorbeelden en behoef niet eens letterlijk, met bronvermelding, te citeren, want ieder herkent onmiddellijk het bedoelde verschijnsel: ‘Het bestuur deelt mee, dat in haar vergaderingvan...’; ‘Het genootschap is van mening, dat haar doelstelling onveranderd moet worden nagestreefd.’; ‘Het instituut... haar financiële middelen...’; ‘Het directoraat... zij stelt het volgende alternatief...’ Het laatste voorbeeld zal men minder frequent aantreffen: bij het persoonlijk voornaamwoord is men iets nauwkeuriger in de keuze

[p. 32]

van het geslacht dan bij het bezittelijk.

Of er een verklaring is voor de voorkeur voor het vrouwelijk pronomen, wanneer het betrekking heeft op een onzijdig abstractum? Als we in de historische grammatica duiken, vinden we voorbeelden van geslachtsverandering die op het eerste gezicht gelijkenis met het gesignaleerde verschijnsel schijnen te vertonen. Uit het oorspronkelijk onzijdige Grieks-Latijnse meervoud ‘biblia’ ontstond het enkelvoud ‘bijbel’ (in het Duits nog ‘die Bibel’); het meervoud ‘milia’ leverde het enkelvoud ‘mijl’ op, dat zowel vrouwelijk als mannelijk geboekstaafd staat; de pluralis ‘palatia’ werd tot ‘palts’ (in het Duits nog ‘die Pfalz’); het meervoud ‘pira’ produceerde het enkelvoud ‘peer’, dat men volgens het woordenboek als vrouwelijk of mannelijk mag beschouwen; dat dit enkelvoud uit een meervoud is voortgekomen, verraadt ons nog de n in het Duitse ‘Birne’ (in het middelhoogduits nog ‘bir’ of ‘bire’). Dat oorspronkelijk neutrale meervouden als vrouwelijk enkelvoud werden geïnterpreteerd, is niet zo verwonderlijk, als we bedenken, dat de klassieke uitgang -a in beide vormen frequent voorkwam. Maar zou dit feit een verklaring kunnen zijn van het verschijnsel, waar we het over hebben? Dat is verre van waarschijnlijk. Bij het type van de genoemde voorbeelden gaat het niet om enkelvoudsvormen, die wellicht uit een vroeger meervoud zijn ontstaan, het zijn onvervalste enkelvoudsvormen, die bovendien zonder aarzeling als neutra worden ervaren. Geen rechtgeaarde Nederlander zal over ‘de’ instituut, ‘de’ directoraat of ‘de’ genootschap spreken. Vanwaar dan de verwijzing daarnaar door middel van de pronomina ‘zi j’ en ‘haar’, en wel vooral dit laatste?

In ben van mening, dat we dit verschijnsel als een voorbeeld van hypercorrect taalgebruik dienen te beschouwen. In de tijd, dat er nog onderscheid tussen ‘de’ en ‘den’ werd gemaakt, moest men, als men ‘Algemeen Beschaafd’ wilde schrijven, op de hoogte zijn van een aantal geslachtsregels. Het was een bewijs van goede taalkennis, als men wist dat woorden als ‘toestand’, ‘zin’, ‘waan’ mannelijk en woorden als ‘liefde’, ‘vrijheid’ en ‘wetenschap’ vrouwelijk waren. Het was tevens het kenmerk van een bepaald cultuurniveau. Aangezien in het mondeling taalgebruik bij de pronominale aanduiding van zaaknamen en abstracta, voorzover die niet onzijdig waren, het masculinum overheerste (woorden als ‘soep’ en ‘melk’ vormen daarop een opvallende uitzondering!), getuigde het van beschaving, als men bij die groep op de hoogte was van de feminina. Gebruikte men bij de aanduiding van zulke substantiva het vrouwelijk pronomen, in het bijzonder uiteraard in de schrijftaal, dan schreef men waarlijk beschaafd Nederlands. Was men niet zo goed op de hoogte, maar wilde men toch blijk geven van zijn taalbeschaving, dan ontweek men in gevallen van onzekerheid het commune masculinum en men koos voorde vrouwelijke aanduiding. Het femininum werd beschaafd, zo beschaafd, dat het vrouwelijk pronomen zelfs gebruikt werd, als het onmiskenbaar op een onzijdig substantief betrekking had: ‘Het genootschap is van mening, dat haar doelstelling onveranderd moet worden nagestreefd.’

G.C.A. Schrijvers, Amersfoort.