Onze Taal. Jaargang 48

Het Nederlands in Belgische normen

Taal is in onze menselijke samenleving niet ontstaan als studie-object voor taalkundigen en andere liefhebbers, maar als maatschappelijk bindmiddel. Het is de meest essentiële voorwaarde voor het element samen in het begrip samenleving. Met gebruik van taal maken we afspraken en sluiten we verdragen, formuleren we regels en geven we richtlijnen. En er zijn nog talloze woorden meer om mondelinge of schriftelijke vormen van afspraken aan te duiden: contracten, voorschriften, regelingen, conventies, reglementen, wetten enzovoort, enzovoort. Naarmate een samenleving ingewikkelder wordt met meer deelnemers in complexere samenwerkingsverbanden, wordt de behoefte aan al die afspraken en regelingen groter. We kunnen het ons niet meer veroorloven het wegverkeer zonder regels te laten verlopen en de produktie van bijvoorbeeld een vrachtauto is onmogelijk zonder een geweldige hoeveelheid begeleidende tekst. Hoe sterk die toenemende complexiteit de hoeveelheid tekst beïnvloedt, moge blijken uit het volgende voorbeeld uit de vliegtuigwereld. In 1942 bedroeg voor de F6F Hellcat het aantal pagina's van het ‘manual’ (gebruiksaanwijzing lijkt hiervoor nauwelijks een geschikte vertaling) 950. In 1953 werd de S-2 Tracker ondersteund door 12.500 bladzijden. En het aantal pagina's voor de handleiding voor de F-14 Tomcat bedroeg in 1975 260.000!

Nu is ons vertrouwen in de mogelijkheden van taal om in dergelijke veeleisende omstandigheden te voldoen groot. Taal is een geweldig flexibel systeem met onbegrensde mogelijkheden en met een groot incasseringsvermogen. Wij zijn er dan ook niet van overtuigd dat de vervanging van die 260.000 pagina's door een gecomputeriseerd informatiesysteem van gelijk gewicht zoveel verbetering oplevert als wel gesuggereerd wordt door mensen die beter Algol of Fortran (beide computertalen) dan Nederlands beheersen. Voorwaarde is dan echter wel, dat er voldoende duidelijkheid bestaat over de mogelijkheden van de taal aan de kant van de gebruiker. En voorwaarde is dan ook dat er van de kant van de maatschappij als geheel voldoende duidelijkheid geschapen wordt over de mogelijkheden van die taal. Dat wil zeggen dat er zoveel als mogelijk en gewenst is, duidelijke richtlijnen moeten bestaan over vorm, betekenis en gebruiksmogelijkheden van die taal. Er moet snel en gemakkelijk beslist kunnen worden wat wel en wat niet mag, wat goed is en wat fout. De grote wervende kracht van de Algolezen en hun stamverwanten uit Fortranië (een nabijgelegen ontwikkelingsgebied) is hun rechtlijnige duidelijkheid: zij twijfelen niet, hebben geen verleden en er steekt niets achter hun formuleringen wat er niet op het eerste gezicht in steekt. De zwakte van de Nederlandse taal is het gebrek aan normen en richtlijnen, aan een gezaghebbend taalgebruiksinstituut met bevoegdheden tot het nemen van beslissingen en het formuleren van normen.

Het formuleren van normen geschiedt in ons land door het Nederlands Normalisatie Instituut te Rijswijk, het NNI. In België is werkzaam het BIN, het Belgisch Instituut voor Normalisatie, gevestigd te Brussel. Beide zijn gezaghebbende instanties met een vooral in de wereld van industrie en techniek vrijwel wetgevend gezag. Ofschoon geen van beide overheidsorganen zijn, wordt het maatschappelijk belang door het verstrekken van ruime subsidies duidelijk door de overheid erkend. Anderzijds dienen de directbelanghebbende normgebruikers door hun bijdragen het voortbestaan der instituten mede te verzekeren. Ofschoon er heel wat te zeggen zou zijn over de geschiktheid van het NNI als nor-

[p. 11]

malisatie-instituut óók van taal, is hier nu een ander aspect aan de orde: de taal zoals die in de normen gebruikt wordt.

Voor de Nederlandse normen is dat uiteraard het Nederlands, terwijl de Belgische normen tweetalig zijn: Frans en Nederlands. In beide gevallen dus Nederlands, en daar steekt het addertje onder het gras.

Men kan zich namelijk afvragen of het niet zeer gewenst is dat normen zoveel mogelijk, ook over de grenzen heen, hetzelfde zijn. Wat betreft de technische inhoud zal die vraag door normalisatoren volmondig met ja beantwoord worden, zoals wel blijkt uit het bestaan van de internationale organisatie ISO. Zeker ook voor België en Nederland wordt naar die eenheid gestreefd: het zou vrij onzinnig zijn als de bepaling van de alkaloiden retentie van sigarettenfilters in Turnhout anders gebeurde dan in Tilburg. Inhoudelijk zullen Belgische en Nederlandse normen dan ook voor dezelfde onderwerpen nauwelijks verschillen vertonen.

Men zou zich ook de vraag kunnen stellen of het dan ook niet gewenst is dat het Nederlands in beide gevallen zoveel mogelijk hetzelfde is. Het is weliswaar begrijpelijk dat op nationale en andere ambtelijke gronden beide landen elk hun eigen normalisatie-instituut hebben. Maar het is niet begrijpelijk dat waar beide instituten zeggen Nederlands te gebruiken, dit een aantal opmerkelijke verschillen vertoont die mogelijke bronnen voor misverstanden kunnen zijn. Wat is echter het echte Nederlands? Dat van Rijswijk? Dat van Brussel? Of iets daar tussenin?

Helaas helpt het ons niet als we, zoals bij het bekende televisiespelletje ‘Wie-van-de-drie?’, vragen: wil het echte Nederlands opstaan?. Er zullen afspraken over gemaakt moeten worden, en in veel gevallen keuzes en beslissingen gedaan. Méér dan in de letterkunde, waar individuele expressie en taalkunst een rol spelen, kan voor zakelijk-technische teksten gezegd worden dat verschillen ongewenst zijn. Het is ongewenst dat voor een technisch begrip twee termen naast elkaar gebruikt worden, die beide Nederlands heten. Men zal bijvoorbeeld voor het Nederlands in normen moeten kiezen tussen pivoteert en draait, tussen een gegradueerde buis en een buis met maatverdeling.

Bovenstaande opmerkingen zijn ingegeven door het raadplegen van een aantal Belgische normen op het gebied van tabak en tabaksprodukten. In verband met zijn werk als voorzitter van de normalisatiecommissie ‘Tabak en tabaksproducten’ heeft S.P. Bertram met deze normen te maken. Alhoewel over het algemeen het Nederlands goed te begrijpen is, moet men zich soms tot de Franse tekst wenden om de juiste bedoeling te begrijpen. Wat dat betreft is het dus een gelukkige omstandigheid dat deze normen zowel in het Frans als in het Nederlands gesteld zijn.

Zonder naar volledigheid te streven, willen we nu wat meer in detail bekijken wat ons aan het Nederlands opviel als ongebruikelijk of zelfs onbegrijpelijk.

a. zelfstandige naamwoorden

- Deze opstelling produceert een profiel met asymmetrisch uitzicht.

Franse versie: un profil d'aspect dissimétrique.

Gebruikelijk Nederlands: met asymmetrische vorm.

- Bijzondere schikkingen in verband met de rookkanalen.

Franse versie: Dispositions spéciales relatives aux postes de fumage.

Gebruikelijk Nederlands: Bijzondere voorwaarden.

- Het uitdampen met perchloorzuur dient te gebeuren in een goed geventileerde, gesloten trekkast.

Franse versie: Les évaporisations avec l'acide perchloride doivent se faire sous une hotte fermée bien ventilée.

Gebruikelijk Nederlands: dient te gebeuren in een zuurkast.

- Droogstof voorzien van een verluchtingssysteem door natuurlijke convectie.

Franse versie: Etuve munie d'un système d'aération pour convection naturelle.

Gebruikelijk Nederlands: een ventilatiesysteem

b. bijvoeglijke naamwoorden

- Vervolledig al de punten van de Belgische norm NBN vol-13 die naar de huidige norm verwijzen.

Franse versie:... qui portent la référence de la présente norme.

Gebruikelijk Nederlands:... die naar deze (de onderhavige) norm verwijzen.

- Gegradueerde cilindrische buis.

Franse versie: Tube cylindrique gradué.

Gebruikelijk Nederlands: buis met maatverdeling.

c. werkwoorden

- De buitenringen komen niet tussen in de meting. Franse versie: Les bagues extérieures n'interviennent pas dans la mesurage.

Gebruikelijk Nederlands: De buitenringen storen de meting niet.

- Indien deze grens overschreden wordt, deshydrateer het produkt.

Franse versie: Si cette limite est dépassée; deshydrater le produit.

Gebruikelijk Nederlands: droog het produkt.

d. enzovoort, enzovoort.

- Een willekeurig gedeelte van de oplossing van het rookcondensaat van de sigaretten wordt onderworpen aan een stoomdistillatie in twee tijden.

Franse versie: Une partie aliquote est soumise à la distillation par entraînement à la vapeur d'eau en deux temps.

Gebruikelijk Nederlands: Een bekend evenredig deel van de oplossing wordt onderworpen aan een stoomdistallatie in twee fasen.

- De onderstaande schema's worden gegeven ten titel van inlichting.

Franse versie: Les schéma ci-dessous sont donnés à titre d'information.

Gebruikelijk Nederlands: De onderstaande tekeningen worden gegeven als voorbeeld.

[p. 12]

- In de toekomst kunnen voldoening schenkende rookmachines op punt gesteld worden.

Franse versie: Dans l'avenir des machines à fumer satisfaction peuvent être mises au point.

Gebruikelijk Nederlands: In de toekomst kunnen bevredigende rookmachines ontworpen worden.

Bewaar de bemonsteringseenheden van zodra ze genomen zijn, beschut tegen belangrijke vochtigheidsveranderingen.

Franse versie: Conserver les unités d'échantillamage dès leur prélèvement à l'abri des variations importantes d'humidité.

Gebruikelijk Nederlands: Bescherm de bemonsteringseenheden, zodra ze genomen zijn, tegen belangrijke vochtigheidsveranderingen.

Het heeft hier geen zin deze reeks voorbeelden verder uit te breiden: voor een volledig overzicht zouden nog zeker twintig pagina's vereist zijn.

Zowel in woordkeus als in zinsbouw wijken de normen op talloze plaatsen af van het in Nederland gebruikelijke. Wij spreken nu eenmaal niet van een taksband maar van een banderolle, niet van herneem maar van herhaal, niet van een voedingsinrichting voor geperste lucht maar van een persluchtvoeding, niet van is voorzien om maar van dienst tot, niet van geuniformiseerd maar van gestandaardiseerd.

De gegeven voorbeelden lijken ruim voldoende om aan te tonen dat met name de invloed van het Frans zeer sterk is op het gebruikte Nederlands: het aantal gallicismen is groot. Omgekeerd lijkt de invloed van het Nederlands op het gebruikte Frans afwezig. Er is duidelijk sprake van eenrichtingsverkeer. Is de Franse tekst de oorspronkelijke, die op slordige wijze vertaald is?

Maar belangrijker lijkt ons het volgende. Juist voor de taal van de technicus is exacte duidelijkheid gewenst. Wie zich bezighoudt met spectrofotometrisch bepalen van alkaloïden in het rookcondensaat van sigaretten bedrijft een activiteit die niet van streek tot streek verschilt. De taal waarin die activiteit beschreven wordt, dient derhalve ook geen streektaal te zijn. Het is begrijpelijk dat de molenaarsvaktermen uit West-Vlaanderen anders zijn dan die uit West-Friesland: de molens zijn niet hetzelfde, evenmin als de werkomstandigheden. Bovendien is een eeuwenlange historie niet uit te wissen uit de taal. Maar voor moderne laboratoriumwerkzaamheden gelden die argumenten niet.

In het voorstel voor de inrichting van een Nederlandse Taalunie wordt terecht terminologie een van de gebieden genoemd, waarop de Nederlands-Belgische samenwerking zich zou kunnen richten. Helaas is het voorstel verder niet erg duidelijk uitgewerkt (zie Onze Taal, juli/augustus 1977). In technische normen, zoals de hier besproken normen op het gebied van tabak en tabaksprodukten, vormt de terminologie een belangrijk onderdeel. Dat daar nog heel wat te normaliseren valt, is wel duidelijk. Maar het zijn niet alleen vaktermen, die verschillen; het zijn ook veel algemenere woorden en zinsconstructies die in Belgische normen anders zijn dan in de Nederlandse. Als beide normalisatie-instituten echter zeggen Nederlands te gebruiken (zonder de toevoeging Noord- of Zuid-) dan zou meer eenheid daar wel gewenst zijn. Wij menen dat juist deze normalisatie-instituten in de praktijk een grote bijdrage kunnen leveren aan de gewenste eenheid in taalgebruik. Dat komt enerzijds omdat de technische taal in onze samenleving buitengewoon invloedrijk is. Wat in normen vastligt, werkt ver en lang door. Ook als normalisatieinstituten niet bewust en programmatisch aan taalnormering werken, dan is het effect van hun andere activiteiten niettemin ook op taalgebied te merken. Beter zou het daarom zijn als de normalisatie-instituten zich van dat effect bewust waren en expliciet die taalnormering bij hun werk betrokken. Anderzijds menen wij dat de normalisatie-instituten door hun ervaring met het opstellen van normen en het voorhanden hebben van een goed-lopend apparaat bij uitstek geschikt zijn om in samenwerking met taalkundigen voor het Nederlands de rol van taalbureau te gaan vervullen. Niemand zal van NNI of BIN een emotionele gebondenheid in taalzaken verwachten, die politici en letterkundigen zo vaak ongeschikt maakt om zich met taalzaken te bemoeien.

Zou om te beginnen niet eens gedacht kunnen worden over het uitwisselen van personeel (stagiaires) voor een half jaar tussen beide normalisatie-instituten? Men leert de taal van een ander nu eenmaal het beste spreken, door naar die ander toe te gaan en in zijn eigen omgeving met hem te praten. Normalisatiewerk bestaat nu eenmaal grotendeels uit praten, of mooier gezegd: uitvoeren van overleg. Ook het normaliseren van het Nederlands in NEN- en BIN-normen zal door overleg tot stand moeten komen.

S.P. Bertram en A.J. Vervoorn, Eindhoven.