Onze Taal. Jaargang 48

Roestvrijkogelvastvest

Sommige lezers hebben het wel opgemerkt; sommigen hebben het niet opgemerkt; een enkele geeft zelfs de voorkeur aan de zetfout die er staat in het artikel Kogelvrij van de heer Nijveld in het novembernummer. Het was de bedoeling van de heer Nijveld het kogelvrije vest in te ruilen tegen een kogelvastvest, en niet tegen een kogelvest zoals foutief in het artikel staat. (Het betreft hier overigens geen zetfout, maar een niet gecorrigeerde tijpfout in de kopij; schuld dus bij de redactie en niet bij de zetter.) Wij laten verder de lezers aan het woord.

Het gaat om kogelvrij vest, dat volgens de taalregels een vest is, vrij van kogels. Nu, wat mankeert dan aan dat woord? Als er niet wordt geschoten is het vrij van kogels en als er wel wordt geschoten blijft dat zo. Dat is ook de bedoeling van dat vest. W.E. Rijnveld, Strijen.

De vervanging van kogelvrij door kogelvast leidt tot kogelvastvest, een alliteratief getinte woordcombinatie. Zou dan de drukfout ‘kogelvest’ niet nog beter aan het doel beantwoorden? Vergelijk bijvoorbeeld regenmantel = mantel tegen regen. G. Meesters, Den Haag.

Rolandt Tweehuysen ziet die laatste mogelijkheid niet zitten. In zijn commentaar op kogelvest schrijft hij: Verder kan een kogelvest ook nog een vest zijn dat uit kogels bestaat, ervan gemaakt is. Maar tegen kogels lijkt mij het minst waarschijnlijk.

Een kogelvrij vest moge volgens de regels van woordsamenstelling een vest zijn dat vrij is van

[p. 5]

kogels, het is een tegen afgeschoten kogels bestand, vrijblijvend, vest. Kogelvrijblijvend vest zou dus, door mij vrijblijvend aangegeven, beter zijn. J. v.d. Valk, Aerdenhout.

Geen van de inzenders ziet de vervanging van kogelvrij door kogelvast eigenlijk zitten. Ook de vervanging van roestvrij door roestvast, en de analogie van kogelvast met roestvast of zuurvast wordt betwist.

Want zuurvast betekent bestand tegen zuur en kogelvast tegen kogels. Maar met roestvast staal wordt niet bedoeld bestand tegen roest, doch minder roestend dan normaal staal. Het begon ongeveer 50 jaar geleden inderdaad met de term ‘roestvrij’ staal. Vrij van roest dus, maar dat is een onmogelijkheid. Toen er dan ook roest optrad - in zeer geringe mate - werden leveranciers aansprakelijk gesteld. De term roestvast kwam toen in zwang. Deze is eveneens onjuist, want hij betekent bestand tegen roest, terwijl dat zou moeten luiden bestand tegen zuurstof, dus zuurstof vast. Vandaar dat in de techniek nu al jaren wordt gesproken over roestarm staal. W.E. Rijnveld.

J.A. Klaassen uit Waalre vindt daarentegen: Staal dat bestand is tegen de inwerking van zuurstof, is daardoor blijvend vrij van roest, en de term roestvrij als korte aanduiding daarvoor is nog niet zo gek.

Tweehuysen ziet de analogie van kogelvast en vuurvast, zuurvast wel zitten, maar kiest toch voor roestvrij in plaats van roestvast: Correcte taal hoeft niet altijd logische taal te zijn. Geen enkele natuurlijke taal is geheel logisch (alleen Esperanto of een andere kunstmatige taal misschien), en als roestvrij een algemeenbegrepen, ingeburgerd woord is, lijkt het mij correct.

De heer Werner, Alkmaar, schrijft dat de vervanging van roestvrij door roestvast een andere dan taalkundige reden heeft. Hij gaat mee met de gedachtengang van de heer Rijnveld, maar vindt roestvast ook goed.

Ik zou toch eerder bestek aanschaffen dat met roestvrij wordt aangeduid dan met roestvast. Dat komt waarschijnlijk omdat (althans bij mij) roestvast associaties oproept van roest die nogal vast zit. En van roestvast naar rotsvast is maar een klein stapje.

Het woord roestvrij heeft iets van opluchting, verlossing, veiligheid, een gevoel dat ik bij het proeven van roestvast in het geheel niet bespeur. Rob Kat, Amsterdam.

Hier kan de heer Herz uit Eindhoven zich bij aansluiten: Naar mijn mening wordt roestvast niet zo erg veel in de vakliteratuur gebruikt, maar gebruik men meer corrosievast, vermoedelijk wegens de mogelijke (zij het onterechte) associatie met vastroesten bij gebruik van het eerstgenoemde woord. Dat men in de winkels veel roestvrij staal ziet, vind ik nogal logisch; men zal toch niet gauw spullen verkopen die al aan het roesten zijn.

Alternatieven voor kogelvrij vest worden ook aangedragen; kogelketsvest (R. Kat); pantservest, harnasvest (G. Meesters, G. van Helbergen).

Het zal de heer Nijveld en ook andere lezers van Onze Taal opgevallen zijn dat ondanks dat we allemaal voor correct taalgebruik zijn, we het noch met hem, noch met elkaar eens zijn. (100% is in taalkundige zaken een onhaalbaar percentage.) We spreken en schrijven wel vaak en graag over de regels van onze taal, of volgens de regels, maar waar die regels nu precies staan, en hoe ze precies luiden, vergeten we vaak te vermelden. We weten zelfs niet òf ze wel bestaan. Is een kogelvrij vest volgens de taalregels een vest dat vrij is van kogels? Wij kennen toch ook vogelvrij en ijsvrij, en daarop is de omschrijving die/dat vrij is van niet van toepassing, althans niet in de betekenis waarin wij die woorden doorgaans gebruiken.

Bestaan er voor samenstellingen vaste regels? Dat zou betekenen dat er vaste omschrijvingen zouden moeten bestaan. De heer Hasselo Smits waagt een gokje:

krimpvrij = kan niet krimpen

tochtvrij = kan niet tochten (?)

smetvrij = kan niet smetten (?)

kogelvrij = kan niet kogelen (?)

Als we dergelijke rijtjes maken, zullen we steeds vinden dat er onzinnige analogieën ontstaan:

vuurvast = bestand tegen vuur

zuurvast = bestand tegen zuur

watervast = bestand tegen water

rotsvast = bestand tegen rots (?)

muurvast = bestand tegen muur (?)

spijkervast = bestand tegen spijker (?)

regenjas = bestand tegen regen

windjack = bestand tegen wind

zonnehoed = bestand tegen zon

pandjesjas = bestand tegen pandjes (?)

spijkerbroek = bestand tegen spijker (?)

bolhoed = bestand tegen bol (?)

U ziet dat de twee laatste rijtjes argumenten kunnen opleveren voor respectievelijk:

kogelvast = bestand tegen kogels

kogelvest = bestand tegen kogels

Dat zou aardig kloppen (als we af zien van het meervoud kogels), ware het niet dat de omschrij-

[p. 6]

ving bestand tegen gewoon uit de lucht gegrepen is, kijkt u maar naar de vraagtekens.

Analogie, logica, noch consequentie kunnen ons helpen de vraag oplossen is kogelvrij beter dan kogelvast, of is roestvrij beter dan roestvast. Woorden en ook samenstellingen hebben zeer vaak een ontstaansgeschiedenis die zich bar weinig aantrekt van bestaande of vermeende taalregels. Men gebruikt plotseling het woord praatpaal, zonder dat iemand zich afvraagt, of dat misschien een paal is die kan praten, of wel een paal waartegen je moet praten, of eigenlijk helemaal geen paal. In de techniek zijn er vaak vaste omschrijvingen nodig, of bedenkt men omwille van de duidelijkheid een vast systeem van regels; het dagelijks taalgebruik onttrekt zich daaraan, ook al zouden we taalkundig verantwoorde omschrijvingen kunnen geven. We zijn dan taalkundig te laat. Taalkundigen vissen eigenlijk altijd achter het net, en meestal nog in troebel water, als ze proberen achteraf voorschriften te geven. U steekt toch ook nog steeds de stekker in het stopcontact, of probeert u de steker in de wandcontactdoos te stoppen?

P. v. C.