Onze Taal. Jaargang 47

Surinaams-Nederlandse woordenschat en het Surinaamse taalbeleid

De verschijning van het Woordenboek van het Surinaams-Nederlands kan misschien aanleiding zijn om te komen tot de opstelling van een vorm van language planning voor Suriname. Ik bedoel niet te zeggen dat er thans geen mensen in of buiten Suriname zouden zijn die belang stellen in, of hechten aan hun taal. Integendeel! Maar het is een beetje een blamage voor Suriname als ik lees: ‘Dit woordenboek is het resultaat van een liefhebberij. De schrijver is bioloog en verbleef in 1958-1959, 1963-1966 en enkele maanden in 1969 en 1972 in Suriname voor botanisch onderzoek.’

Ik meen dat een jonge natie met een zodanig ingewikkelde taalkundige uitgangssituatie vol onzekerheden als waarin Suriname zich bevindt, de ontwikkeling van zijn taal niet mag laten afhangen van toevalligheden als de liefhebberij van een bioloog. (Die zijn werk overigens, het zij hier duidelijk gezegd, heel goed heeft gedaan.)

De maatschappelijke en economische gevolgen van de taalontwikkeling zijn voor een land zeer groot. Een ontwikkelingsland dat aan een verstandige economische planning doet, doet derhalve ook aan language planning. Bovendien: een mens leeft niet van brood alleen, dus ook vanuit een meer culturele invalshoek is aandacht voor taalontwikkeling geen overbodige luxe.

Er zou een Surinaamse Taal Adviesraad (STAR) samengesteld moeten worden, die de language planning voor Suriname moet formuleren en de regering bij de realisering ervan zal adviseren. De regering benoemt de leden, waarbij gelet wordt op een brede, maatschappelijke samenstelling. Tevens dient een goede, concrete taakomschrijving voor een dergelijke raad opgesteld te worden.

Is het niet mogelijk een dergelijk plan als ontwikkelingsproject te financieren? De investeringen in een dergelijk plan zijn waarschijnlijk laag, ik denk dat f 200.000,- per jaar voldoende is, terwijl de lange termijn winst voor het land als geheel groot kan zijn. De verschijning van een woordenboek zal dan geen toeval zijn, maar welbewust resultaat van doelmatig beleid!

Het Woordenboek van het Surinaams-Nederlands.

Tegen de hiervoor geschetste algemene achtergrond kunnen we het in 1977 verschenen Woordenboek van het Surinaams-Nederlands plaatsen, samengesteld door J. van Donselaar. Een woordenboek is immers een van de middelen waarmee een taal zijn bestaansrecht bewijst. Het is met andere woorden een taalpolitiek middel. In het geval van het Surinaams-Nederlands is dit ook zeker het geval, waar immers niet iedereen overtuigd is van het bestaan van deze taal. Eigenlijk gezegd: men is niet overtuigd van de wenselijkheid van het bestaan ervan. Want wie door jarenlange moeite het ABN eindelijk heeft leren beheersen, wil van geen SN meer horen. Dan is immers veel van zijn moeite verspilde moeite geweest.

Door het verschijnen nu van dit Woordenboek zal de status van het Surinaams-Nederlands ongetwijfeld stijgen. Een schrijver kan er voortaan naar verwijzen als hij beschuldigd wordt van ‘fouten’ en er wat meer zelfvertrouwen aan ontlenen om het SN te gebruiken. Ook voor een ander aspect heeft de verschijning van dit woordenboek taalpolitieke waarde. Tot de kenmerken van een standaardtaal behoort de continuïteit, die nauw samenhangt met of afhangt van de taalbeschouwing. Er is dan sprake van een zekere intellectualisering van de taal, die de individuele gebruikersaspecten tot wat algemenere kenmerken als regels probeert samen te vatten. Een woordenboek heeft daarbij een belangrijke kanaliserende functie: vóór men iets opschrijft zoekt men in twijfelgevallen even op of een woord of uitdrukking in het woordenboek staat. Zo ja, dan is er geen probleem, zo nee, dan zal men zich toch nog eens bedenken. De sociale uitwerking van een gezaghebbend woordenboek is derhalve groot.

Heel wat twistgesprekken in Nederland zijn beslist op basis van ‘de dikke Van Dale’.

Van Donselaars Woordenboek bevat ongeveer 1400 artikelen, welk getal aangeeft dat we hier weliswaar nog niet ‘de dikke Van Donselaar’ voor Suriname hebben, maar dat er toch voldoende materiaal aanwezig is om het Surinaams-Nederlands een eigen bestaansrecht toe te kennen. Zeer terecht merkt hij dan ook in de inleiding op over die 1400 artikelen:

[p. 68]

‘Ze brengen met elkaar dan ook enige aspecten van het SN meer naar voren dan door Vervoorn konden worden onderkend.’

Het aardige van het Woordenboek is dat elk artikel geïllustreerd wordt met zo mogelijk een citaat of anders een verzonnen voorbeeld, waaruit de gebruiksmogelijkheid van het betrokken woord blijkt. Verder wordt meestal een toelichting over de herkomst van het woord gegeven. Vooral voor de Nederlandse gebruiker zijn de voorbeelden verhelderend en nodig. Wat echter niet of zelden aangegeven wordt in tegenstelling tot de gebruikelijke woordenboeken zijn de woordsoort, de uitspraak (het accent) en de meervoudsvorm. Toch zijn dit voor de niet-Surinamer ook interessante aspecten, die lang niet altijd vanzelfsprekend zijn. Is het nu básteren, of is het bastéren? Is het nu báte, of is het baté? En is het de bate of het bate? En hoe is het meervoud van bate? Op dit soort vragen kan men gewoonlijk (nog) geen antwoord vinden. In Suriname zal dat misschien geen probleem zijn, omdat het om vanzelfsprekende details gaat. Voor de Nederlander zijn het onbeantwoordbare vragen. Van ding wordt echter het meervoud dinge(n)s wel als apart artikel met illustraties opgenomen, terwijl er overigens niets nieuws in te vinden is naast het artikel ding.

De etymologie is een zeer interessant aspect van de Surinaams-Nederlandse woordenschat, omdat zo vele en zo verschillende talen invloed gehad hebben. Van Donselaar noemt wel 10 verschillende talen, uiteenlopend van Karaïbische tot Hindi, van Hebreeuws tot Sranan. Lezing van al de etymologieën geeft een belangwekkend stuk geschiedenis te zien, waaruit niet alleen de taalkundige wording, maar ook de maatschappelijke wording te reconstrueren valt. Het zal geen verbazing wekken dat er bij zoveel invloeden nog wel wat twijfelgevallen over blijven. Zo is pina- in pinahuisje, mogelijk afkomstig van piná = gebrek lijden of van pína = soort palmboom. Interessant is de naar mijn mening beslist verkeerde keus die Van Donselaar maakt bij chammor (ook: chamar en gammor = ezel. Als etymologie geeft hij: ‘Verouderd. Het is Hebreeuws.’ Inderdaad is in het Hebreeuws gammor = ezel. Maar er is ook de kaste-aanduiding chamar uit India, een zeer lage kaste. Gezien de grote Hindoestaanse bevolkingsgroep in Suriname ligt het meer voor de hand om daar aan te denken bij het scheldwoord chamar = stommeling. Dan is er ook geen reden om te zeggen ‘minder juist gespeld chamar’, zoals Van Donselaar nu Bea Vianen verwijt!

De criteria voor het al dan niet opnemen van woorden worden in het Surinaams-Nederlands Woordenboek tot tien regels samengevat, die ik nu niet zal herhalen.

Belangrijk is vooral dat die criteria zo bewust voorin behandeld worden. Juist voor het wordende Surinaams-Nederlandse moet men zich voortdurend afvragen: hoort dit woord er bij of niet? Niets is helemaal zeker, elk nieuw verschijnend boek voegt iets toe aan de woordenschat. De Surinaamse schrijvers verkeren in de positie van onze zestiende- en zeventiende-eeuwse taalbouwers, die de grote klassieken zijn geworden. Zeer benijdenswaardig! Omdat er echter niets helemaal zeker is, zal men ook op dit punt Van Donselaar niet in alle gevallen willen of kunnen volgen. Zo staan er diverse woorden in die voor mij evenzeer ABN als SN zijn. Wat is er typisch Surinaams aan ‘guur (gezegd van het weer) onaangenaam koel’, of aan de uitdrukking ‘er de pest in hebben’?

Ook vind ik dat Van Donselaar erg zuinig is geweest met het opnemen van Sranan-woorden. Zo vindt men er niet kwikwi, terwijl ik daar als bezoeker van de markt in het Brabantse Helmond al tegenaan loop. Waarom wel markoesa (bepaalde vrucht) en niet maripa (vrucht)? En waarom vinden we uit het Hindi wel doni (= dubbeltje) maar niet tjawa (= kwartje) dat toch haast even frequent voorkomt? Anderzijds staan er woorden in, waarvan men zich afvraagt: moeten die nu opgenomen? Bijvoorbeeld: onder straighten staat nog dat de vorm strate aangetroffen is in een advertentie van een kapsalon uit de Bijlmermeer. Een woordenboek hoeft toch niet alle spelfouten en vreemde weergaven van onbegrepen woorden weer te geven! En is het zinvol een woord als gideosappel (= pompelmoes) op te nemen, dat één keer aangetroffen is in een in 1914 door Nederlanders geschreven boek, en daarna nooit meer?

Ik geef deze vragen allemaal, niet zozeer als kritiek, want daarvoor zijn het teveel details, maar omdat ze belangrijk zijn voor de normatieve functie die dit woordenboek ongetwijfeld gaat vervullen. Er is voor het Surinaams-Nederlands buiten dit woordenboek nog nauwelijks een ander houvast en dan telt elk detail mee. Met name de bepaling wat er nu wel of niet tot het SN moet of mag worden gerekend, is nog niet helemaal duidelijk. In zo'n geval is een ruim standpunt misschien het beste.

Van Donselaar geeft gelukkig al erg veel, waar de Surinaamse gebruiker zijn voordeel mee kan doen. En waar de meeste Nederlanders geen flauw benul van hebben.

A.J. Vervoorn, Mierlo.