Onze Taal. Jaargang 47

[p. 49]

[Nummer 7/8]

Opperlands

'n Ezel laat Ezn. Onze Taal lezen Ezn.: ‘O, mooi dit idoom.’ Onze ezel: ‘een lege regel!’. ‘Nee, leze liever: laat taal-réveil!’
Es könnte auch eine Sprache geben, in deren Verwendung der Eindruck, den wir von der Zeichen erhalten, keine Rolle spielt; in der es ein Verstehen im Sinne eines solchen Eindrucks nicht gibt.
L. Wittgenstein

Van dezelfde Wittgenstein komt ook de uitdrukking ‘Taal op vakantie’ of als u dat prefereert: ‘Taal met vakantie’. Voor de derde maal verschijnt in de vakantietijd een Opperlandse uitgave. De eerste stond in NRC-Handelsblad van 27 augustus 1976. De tweede in Vrij Nederland van 27 augustus 1977. Het is dus wenselijk dat u dit nummer leest op 27 augustus 1978. Wat is Opperlands? Opperlands is Nederlands met vakantie. Opperlands is Nederlands zonder het nut dat die taal nu eenmaal heeft. Opperlands ziet er op het eerste gezicht uit als Nederlands. Maar men moet Opperlands dan ook met het tweede gezicht lezen. In het Opperlands is elke tekst literatuur. Is er ook een Opperlandse grammatica? Die vraag willen we beantwoorden aan de hand van acht Opperlandse procédés, die op het eerste gezicht niet veel met elkaar te maken hebben:

1. Een der bekendste recepten heet: E-legende. Van Lennep begon de eerste met ‘Een vreemde heerscher betreedt Berthes erfdeel’ en sindsdien zijn er nog vele geschreven.

2. Onlangs schreef Carmiggelt dat de r op zijn schrijfmachine kapot was en ‘een stuk zonder r kun je wel uit je hoofd zetten. Dat lukt eenvoudig niet’. Een lezer zond hem toen een preek van Joachim Müllner. Hiervan verscheen in 1795 een vertaling uit het Hoogduitsch van J. Scharp, predikant te Rotterdam. Ook de vertaling mijdt de letter r.

3. Liesje leerde Lotje lopen langs de lange Lindelaan. Langs lange lindelanen zou beter zijn, maar de Opperlandse volksmond is alles behalve consequent. In Verkijks boek over de radio in de jaren '40-'45 lezen we dat Willy van Hemert elke zaterdagmiddag een monoloog hield waarvan alle woorden met dezelfde letter beginnen:

‘Daar komt ie. Hij neemt deze keer de B bij de kop. Bloembollen bloeien beter buiten...’

4. Hoe lang moet een zin zijn die alle 26 letters van het alfabet bevat? Kampioen in kortheid is de 29 letters tellende zin: Z'n dom exquis wijfje bracht vlug kip. Er bestaat trouwens ook een Nederlands woord (van 56 letters) dat alle letters van het alfabet bevat.

5. homogram. Een reeks letters die op twee manieren in woorden gesplitst kan worden. Deze geniet de zege niet. Een grot, een dierentuin, een grote en die rent u in.

6. anagram. Een van de bekendste Opperlandse methodes. Het geeft steeds weer een schok van verrassing om te zien dat protectionisme en motorinspectie uit dezelfde letters bestaan. Een bijzondere vorm van het anagram is die waarin alleen letters in bepaalde stukjes van plaats verwisselen. Naar de Engelsman Spooner heten ze op zijn Angelsaksisch ‘Spoonerism’: Verkrachte Eenden, en Godgewaagde Meiden zijn wel de bekendste. Ook kent ieder wel een regel uit het verhaal over de gatbasten van Scheveningen.

7. Palindroom of keerzin. ‘Mooie zeden in Ede’ zei

[p. 50]

oom, maar er zijn wel mooiere. Als woord blijft de parterreserretrap al jaren kampioen. Een andere kampioen is Ada Kok.

8. De ritssluiting. Een tekst waarvan men alle oneven letters ook achter elkaar als een tekst kan lezen, en eveneens alle even letters. Het bijzondere van dit Opperlandse procédé is dat er geen enkel voorbeeld van bekend is. Daar dient u een eind aan te maken.

Is er in deze acht procédés orde te brengen? Ik geloof het wel. De eerste vier zijn terug te brengen op één idee, en de laatste vier op een ander idee. We bekijken ze nu vanuit het gezichtspunt der formele eisen, en komen straks aan een ander gezichtspunt.

De eerste vier: lipogrammatica

Een ‘lipogram’ is een tekst waarin een of meer letters of lettercombinaties verboden zijn.

Er zijn 26 letters. Elke letter kan al dan niet verboden zijn. Er zijn dus twee tot de macht 26 verschillende lipogrammen, zo'n 65 miljoen. Een dozijn daarvan komt men tegen. Zo kunnen de vijf letters a, o, u, i, en y verboden worden. Men krijgt dan de E-legende. Verbiedt men de letter R dan krijgt men de preek van Müllner en Scharp. Ook het volgende proza is lipogrammatisch: er was eens een zeeman wiens vrouw eveneens een reis naar verre zeeën wou ervaren, maar reisseizoen was over. Kunt u nagaan wat de toegelaten letters gemeen hebben? Een bekend lipogram ontstaat door alleen de letters van één schrijfmachinerij te gebruiken, waarbij de bovenste het makkelijkst is: peuter werpt poep, pirouetteert, portretteert Quito op trui.

Nemen we de spatie erbij, dan is het spatieloze lipogram niets anders dan de jacht op het langste woord. Dat nu naar ik meen 43 letters telt. (Dat woord van 56 letters is een telwoord en doet niet mee in de race).

Met de spatie erbij zijn er 27 × 27 letterparen, die weer verboden kunnen worden. Verbiedt men alle paren met de spatie voorop en een andere letter dan de l erachter, dan krijgt men Liesje leerde Lotje lopen. Van de 65 miljoen lipogrammen zijn de twee uitersten curieus. Ten eerste: de tekst waarin alle letters verboden zijn, en die dus uit andere tekens moet worden opgebouwd. Zo'n tekst ziet men nog wel eens in de wolkjes van stripverhalen: ‘$$$!!?’

Het lipogram waarbij geen enkele letter verboden is lijkt oninteressant, maar het wordt interessant als we ‘niet-verboden’ vervangen door: ‘verplicht’. Dan zijn we immers bij procédé 4 beland.

De lipogrammen horen tot de homogene Opperlandse literatuur: een half lipogram is ook een lipogram. Het minimale alfabet hoort daar natuurlijk niet toe. Ook allerlei ongenoemde procédés leiden tot zulke homogene teksten, Gerrit Krol schreef in voorgaande Opperlandse nummers proza dat bestond uit louter woorden van drie letters, of van vier letters, of van vijf letters. Van twee of zes letters leek ons minder gelukkig. En van tien letters kan nooit een lang verhaal gemaakt worden.

De tweede vier: dubbele informatie

Gemeenschappelijk in de procédés 5, 6, 7 en 8 is het idee van de dubbele informatie in de enkele tekst. Op het eerste gezicht lijkt er een gewone Nederlandse zin te staan, maar door de letters anders in woorden samen te nemen (homogram), anders te rangschikken (anagram), om te draaien (palindroom), of beurtelings eruit te lichten (ritssluiting) blijkt er nog een tweede boodschap in verborgen.

Van de lipogrammen is de moeilijkheidsgraad vrij precies te berekenen, bij deze tweede soort is het moeilijker, maar het kan wel.

Een ander gezichtspunt om Opperlandse literatuur te bekijken levert de vraag: maken of vinden? Meestal moet Opperlands proza met bloed, zweet en tranen worden vervaardigd. Maar vinden zou ook leuk zijn. Stel je voor ergens een palindromische zin, die niet zo bedoeld was, te lezen! Bij Vestdijk lijkt de titel ‘De kellner en de levenden’ een argeloze E-legende. In zijn roman ‘Else Böhler’ komt het woord prachtsymboliek voor, waarvan H. Bos (ook bekend als H. Soberkind en D. Hoesbrink) opmerkte dat het geen twee gelijke letters bevat, een uitzondering voor zo'n lang woord. Dat is pas onthecht lezen, als je zo iets opmerkt!

Een minimaal alfabet vond ik in de NRC-Handelsblad van 23 januari jl. op de sportpagina, waar stond:... boven z'n eigen Nederlands record. Winnaar werd de Nieuw-Zeelander Rod Dixon voor zijn landgenoot en wereldrecordhouder Dick Quax. Olympisch kampioen Lasse Viren uit F...

Merk op hoe de gemakkelijke b deze tekst verlengde, en hoe de moeilijke x twee keer voorkomt. Wie een kortere alfabetzin ontdekt, zende hem op.

Naast het maken en vinden van Opperlands is er de mogelijkheid om bestaande Nederlandse teksten in Opperlands te transformeren. Voorbeelden daarvan zijn te vinden in Kousbroeks ‘Raymond Queneau. Stijloefeningen’, dat vorige maand verscheen bij de Bij.

Voor het Opperlands is het ontdekken van nieuwe procédés haast belangrijker dan het verbeteren van voorbeelden van oude recepten. In dit nummer zult u er enige ontdekken. Wij onthouden ons van uitleg omdat de ontdekking van een procédé vaak meer vreugde verschaft dan het controleren of men zich aan een bepaald recept houdt.

Engels en Frans hebben in het vakantie houden een voorsprong van eeuwen. Onze hoop is erop gevestigd dat men aldaar nog eens een Opperlands procédé zal overnemen. In de overtuiging dat ook in de zomer van 1979 aan het Opperlands ergens gastvrijheid zal worden verleend, nodig ik u uit uw vondsten daarvoor op te zenden, zodat ik weer eens kan uitroepen: Mooi dit idioom!