Onze Taal. Jaargang 47

[p. 20]

Thuis in onze woorden

We zijn hier bijeen om een Taalunie te bespreken die er niet is, net zo min als de Belgische auto's die mijn voorganger prof. Goossens miste in Den Haag en Amsterdam (de Belgische auto's die hij er wel zag, waren bovendien franstalig).

Die Taalunie moet er wel komen, maar het weerbericht dat prof. Goossens zojuist heeft uitgegeven over de taalkundige integratie van Zuid en Noord is slecht: het is ronduit rot weer. Er zijn de laatste tijd door wederzijdse letterkundigen dingen gezegd over Zuid en over Noord, over personen en over literatuur die wellustig kwaadaardig waren. Er is vitaal scheldproza geproduceerd; niets was te gemeen; men schold voor leugenaar en/of fascist. Omdat het verschijnsel van de ruzie - juist wanneer je samen iets wilt ondernemen - belangrijk is, wil ik er enige opmerkingen bij plaatsen:

1. Je bent gewoon gek als je je veel gelegen laat liggen aan wat letterkundigen elkaar als drukwerk toedienen. Het blijft altijd bedoeld als letterkunde. Letterkundige rellen vormen doodgewoon geen Maatstaf!

2. De bui hing er al jaren. Maar de oorzaak was niet de taal. Er is een wantrouwen gegroeid jegens Nederland. Als een oorzaak zie ik: bevreemding jegens Nederland waar - om het kort aan te duiden - Onze Moeder de H. Kerk in een te heet gewassen spijkerbroek rond scheen te lopen.

3. Als bron van wrevel zie ik voorts een wrede wanverhouding: Vlaanderen streeft naar een ABN zoals bijv. Amsterdam het beheerst. Maar Holland schampert alleen met Belgenmoppen. Moet Vlaanderen bedelen om tolerantie en begrip bij een Holland waar het altijd voor Jan Klaassen staat? Vergelijkbare ellende lijkt me: je met razende kiespijn moeten laten behandelen door een dronken tandarts. Dit dan over deze ruzie. Het verschijnsel van humeurigheid en verwijten bij ongelijke verhoudingen in de status van moedertalen is overigens niet zeldzaam binnen ons taalgebied.

Om de verhoudingen wat recht te trekken wil ik u en vooral de Vlamingen een voorbeeld citeren uit 1865. Toen schreef Joast Hiddes Halbertsma in De Vrije Fries (X, blz. 4): ‘Er is niets wat in Holland hooger aangetekend staat, dan deftigheid. Weest wat gij wilt, allein voor alles deftig. Deftigheid is de alverzoenende deugd, dikwerf de eenigste deugd, in Holland, en zonder deze deugd zijt gij met de geleerdheid van Hugo de Groot en het vernuft van Vondel een rare snuiter. Dit karakter heeft zich diep afgedrukt in de taal. Het Hollandsch is als boekentaal het gewrocht van mannen, die meenden, dat alles, wat zij voor dialectisch aanzagen, als onbeschaafd, klein-burgersch en boersch, zorgvuldig vermeden moest worden. Anders zou de taal niet deftig zijn.... Met deze deftige zuivering heeft men eene tallooze menigte der schilderachtigste woorden en zegswijzen prijs gegeven, en indien de Hollandsche boekentaal dit verlies ooit zal herstellen, zoo kan zulks alleen gebeuren door een groot en koen vernuft, hetwelk haar uit de volkstaal als de eeuwig wellende moederfontein, weet te laven, te verfrisschen en te verrijken.’

Volgens de ouwe Friese dominee en taalkundige was het Hollands - zijn benaming voor wat we nu ABN noemen - niet gewoon voorbeeldig: het was een hinderlijk maar onwrikbaar, als norm heersend gegeven. Het verwijt van deftigheid (=stijfjes en hooghartig voornaam) gaat natuurlijk helemaal niet meer op. Maar het aspect van een onaanraakbare taalautoriteit in zijn kritiek is voor ons nog wel actueel. De macht van de normerende grootheid is niet zijn feitelijke heerszucht; de drang van anderen om zich naar die norm te voegen, schept hun afhankelijkheid. En hun ergernis.

De geërgerde let scherper op de kwaliteiten en gebreken van zijn voorbeeld dan deze op zichzelf. Hij is thuis in zijn woorden; de ander niet, maar hij luistert daarom des

[p. 21]

te scherper. De positie van normerend voorbeeld houdt gevaren in; ze zijn actueel in Noord-Nederland.

Laat ons de situatie bekijken.

In Vlaanderen, zo schrijft G. Aertsen in Nu Nog (72, p. 76), was ‘geen kern of centrum van waaruit zich een eigen omgangstaal heeft ontwikkeld’. In Nederland is zo'n rol wel aan te wijzen. Die rol wèrd vervuld door regionale en kapitale machten en door het maatschappelijk overwicht van sommigen. Zo'n rol is nu nauwelijks denkbaar. De koopstad Amsterdam, de Haagse kringen van de stadhouderlijke tijd hebben plaats gemaakt voor radio en t.v. en voor een dagbladpers die steeds minder schrijftaal in haar kolommen doet. (Terzijde: wie ooit Albert Verweij of Boutens heeft gehoord, twijfelt ook aan de geldigheid van het begrip ‘toonaangevende kringen’).

In deze situatie is het een misverstand te menen dat men om aansluiting te vinden bij ‘het’ Nederlands, te rade moet gaan bij normerende taalkringen in de grootste steden. Grote steden normeren alleen nog de gein van het cabaret, dankzij de tramconducteur. Vlaanderen kan voor ABN heel goed in ons Brabant terecht.

Er is nog een misverstand, samenhangend met het vorige, nl. het onbesproken uitgangspunt in de gedachtengang omtrent een als voorbeeldig opgevat Nederlands: het zou zonder problemen zijn. Deze onderstelling is lichtzinnig en kortzichtig. Zij maakt de Nederlandse taalsituatie voor Nederlanders zelf niet gezond.

Voor de duidelijkheid: onder Nederlands versta ik hier - evenals onze Friese dominee - de taal en het taalgedrag, dus de taalgebruikssituatie. Welnu dat Nederlands plaatst ons voor twee soorten problemen, die het zorgwekkende effect hebben dat zij elkaar versterken en samen een verbinding lijken aan te gaan die de oplossing der problemen juist belemmert.

Er is het probleem van de taalvaardigheid. Dit is merkwaardigerwijze een probleem dat ons inhaalt. Naarmate het donkerder wordt moet je beter op je gezichtsvermogen kunnen vertrouwen. Welnu: om te kunnen bestaan in een steeds sneller draaiende, complexere samenleving, in een moderner gezin, of neem maar gewoon: een nieuwe buurt, een overlegorgaan, moet je andere woorden kennen, een abstracte taal verstaan, kunnen denken in sociale structuren.

We leven niet meer voort op de boerderij van Grootvader. We staren niet meer urenlang zwijgend naar de einder. De kinderen van de bedeesde worden naar de verkeerde school gestuurd of krijgen geen vrijstelling, verliezen bij de ruilverkaveling, schrijven niet op tijd een antwoord op de moeilijke brief.

Ik zei: dit probleem haalt ons in. Een twintig jaar geleden leek dit probleem nog voldoende in kaart gebracht als het vermogen om correct te spellen. J. van der Velde schreef hierover in 1956 zijn indrukwekkende dissertatie: ‘De tragedie der werkwoordsvormen’, in feite een aanklacht tegen de traditionele taaldidactiek.

En luistert u eens naar deze tekst; hij stamt uit 1954 en is ondertekend door de Nederlands-Belgische spellingcommissie, in opdracht van de Nederlandse en Belgische Regering: ‘...dat een woordenlijst er niet is om goede stilisten en taalkunstenaars aan banden te leggen, maar om “gewone” mensen een norm te geven. Met die “gewone mensen” hebben wij op het oog middenstanders en kleine ambtenaren, aan wier zelfstandig stijl- en taalgevoel wij niet te veel moeten overlaten. Niemand zal tegenspreken, dat bij jonge kinderen in het algemeen en bij dialectsprekende kinderen in het bijzonder, niet mag worden verondersteld het ontwikkelde taalgevoel en de vaste taalbeheersing, die nodig zouden zijn om ze zonder leiding of voorschrift hun eigen weg in de hachelijke “pronominale problemen” van het Nederlands te doen vinden. Al deze eenvoudigen hebben regels nodig.’ (Woordenlijst 1954, p. XII).

En ter bevordering van de taalbeheersing kregen de eenvoudigen een woordenlijst om goed te spellen (met o.a. 8 spellingen voor het woord cothurn). Dit heeft natuurlijk niets opgelost. Daar is bijgekomen, dat de onstuimige groei van het aantal door-lerende kinderen ook heeft opgeleverd een groot aantal jonge mensen die met een ontoereikende taalvaardigheid terecht komen in kringen waar taalverkeer belangrijk is. Verbijsterend is het aantal studenten dat nog nooit een brief heeft geschreven.

Even groeizaam als het wassende probleem der taalvaardigheid is dat van de terminologie in allerlei gebieden van het maatschappelijk verkeer. Als vakbondsbestuurders of ministers over lonen en prijzen praten gebruiken ze een terminologie die griezelig is van ondoorzichtigheid. Of je iemand in het donker een mes hoort slijpen. Een zekere heer J. Modaal staat op de uitkijk.

Het ontwerp-Verdrag inzake de Nederlandse Taalunie spreekt in art. 4 over het streven om in beide landen een gelijke terminologie ingang te doen vinden, ‘vooral in het onderwijs en het ambtelijk verkeer’.

Ik vrees dat de opstellers van dit voornemen er geen vermoeden van hadden dat het probleem van terminilogienormalisatie en invoering van algemeen gelijk begrepen termen door omvang dreigt met een soort dijkdoorbraak. In handel, in bedrijf, in industrie, in laboratorium en in alle wetenschappen lijkt het terminologieprobleem nauwelijks te sturen. Men schijnt aan de chaos te wennen, men stapt over op buitenlands. In feite is er een taalprobleem van de eerste orde: Babel.

Het derde probleem is even chaotisch: de vreemdelingen in onze samenleving. In één plaatsje in Belgisch Limburg, Waterschei, in het eerste leerjaar: 4 Belgische kinderen, 1 Nederlands plus 54 (!) andere nationaliteiten. Op de speelplaats is de voertaal het ABN van de onderwijzeres. Een meisje van 9 jaar moest voor de rechtbank als tolk optreden. Schilderachtige problemen? Maar ze zijn niet verdwenen als het weer omslaat, als de dooi intreedt. Honderdduizenden zijn niet thuis in onze woorden. Bedenk wel: wij blijven vreemdelingen voor hen.

Nu de problemen die als vermenigvuldigingsfactor optreden.

De centrale moeilijkheid is in Nederland: gebrek aan overeenstemming in de visie op de taalproblematiek. Er is nochtans geen gebrek aan zekerheden. Integendeel: verschillende soorten ‘lastposten’ trachten hun visie op alle taalproblematiek te monopoliseren. Zo heb je, wat ruw geschetst in grove lijnen:

[p. 22]

1. De populisten die het opgewekte maar naïeve standpunt huldigen, dat de volkstaal (evenals het volk trouwens) van nature goed is. Leve Rousseau. Cultuur, ook taalcultuur, heet elitair, vervreemdend. Merkwaardigerwijs is het niet het ‘gewone’ volk' dat opkomt voor zijn stadsdialect, zijn afwijkend taalgebruik. Nee, het zijn half-intellectuelen die zich als beschermheren vermommen. In feite: isolerende taalproblemen vereeuwigen.

2. De expressionisten die taal alleen kunnen/willen zien als expressie, als zelfuitdrukking van een vooral emotioneel geladen taalgebruiker.

3. De rhetoren: de dichters, de dominees en hun verwanten. Ze zijn niet zo ondernemend, vragen nooit om ‘begeleiding’, maar laten zich te gauw in de waan brengen dat anderen hen nodig hebben en dat dus hun opvattingen over van alles en nog wat bekend en deskundig zijn. Zo namen indertijd Martinus Nijhoff en Herman Teirlinck abusievelijk zitting in de Nederlands-Belgische spellingcommissie. Als het was omdat ze zoveel letters lieten drukken, dan zou je volgens dezelfde gedachtengang in ieder kerkhofbestuur een autocoureur of een kastelein moeten opnemen.

4. De monumentale cultuurdragers, waardige, toegewijde lieden, maar die ongemakkelijk zwaaien met hun gezag alsof het een eiken stoelpoot is, zodra het vermoeden rijst dat de Nederlandse cultuur wordt bedreigd. En dat alarm gaat vrij snel rinkelen. Zij maken voorts wel de indruk schuine moppen alleen in geannoteerde uitgaven van het 17de eeuws te lezen.

5. Zij die zeker weten hoe het hoort. Zij erkennen geen problemen en verachten hen die onzeker zijn, die dus niet weten hoe enz., enz. Deze zelfvoldane grijnzaards stemmen op dit punt overeen met de eerstgenoemde populisten: de geconstateerde problemen zijn een direct gevolg van fouten in de maatschappij.

Samenvattend: De grote moeilijkheid van de Nederlanders met de problemen van het Nederlands is: wij missen de gerichte ijver van het Zuiden. Bij ons overheerst de waan, dat het allemaal goed voor elkaar is, omdat de school immers taalonderwijs geeft. Nederlands krijg je in een klas. Klaar.

Deze zienswijze is voortreffelijk geschikt om nooit in de gaten te krijgen dat bijvoorbeeld de overheid verantwoordelijk zou kunnen zijn voor taalproblemen van volwassenen, in bedrijven enz. In feite gaat dan ook het meeste initiatief inzake taalproblemen uit van particuliere zijde. Het NIRIA organiseert al jaren zonder subsidie taalcursussen voor technici. De Nederlandse Normalisatie Commissie (NNC) zwoegt tientallen jaren met veel vrijwilligers aan terminologie-problemen. Bedrijven doen veel. Moeder-Mavo's zijn nog maar kort geleden en zonder subsidies begonnen, met name ook juist aan taalproblemen van volwassenen.

Ik vraag me af: wie wordt vanuit zo'n situatie nu geïnspireerd tot een Taalunie die onze taalkundige verbondenheid door de eeuwen met Vlaanderen onderstreept? Hoe is de situatie in het Zuiden? Ik constateer:

1. Het Zuidnederlandse werken voor één taal voor allen is duidelijk en bewust gericht op de toekomst, op morgen.

2. Men beperkt de taalzorgen niet tot de school. Taalproblemen van volwassenen zijn normaal bespreekbaar, openlijk zoals bijvoorbeeld in het tijdschrift Nu Nog.

Hierin liggen voor ons belangrijke aanwijzingen. Als een taalunie zin heeft, dan niet voor gisteren of eergisteren, maar voor morgen.

Als wij een taalbeleid willen - en de taalunie wil betekenen een integraal taalbeleid, - en dat is hard nodig - dan moet dat gericht zijn, een doel hebben.

Welnu, dat doel moet niet slechts zijn: voortzetten van wat heden onze gewoonten zijn, onze traditionele verantwoordelijkheden hervatten. Waarom anders zo'n verdrag?

Nee, er komt een nieuwe tijd waarin vele zaken fundamenteel anders zullen zijn. En het lijkt me voor geen twijfel vatbaar, dat anders aan het worden is: de manier waarop we met elkaar omgaan. We zullen anders omgaan met elkaar en ook met onze verantwoordelijkheden, en wel in een wereld die in vele opzichten nog complexer zal zijn, en die zich ook meer bewust zal zijn van zichzelf.

Een groter deel van onze samenleving zal in staat moeten worden gesteld om die wereld - sociaal, technisch, handelend, producerend, studerend - te begrijpen, onder woorden te brengen. Een wereld beleven, er in delen, er in leven, er thuis zijn: dat vereist dat we de woorden kennen. Maar ook: dat we elkaar verstaan. We moeten thuis zijn in dezelfde woorden; in de woorden elkaars gedachten herkennen. We moeten een taalgemeenschap vormen met een cultuurtaal die bij de tijd is. D.w.z. er moet ook een taalcultuur zijn.

Om misverstanden te voorkomen een enkel woord over dialecten. Ik ontken niet hun innigheid, hun warmte, hun betekenis als bewaarplaats van oude taalresten. Maar we moeten ze niet overschatten alsof het prehistorische hunebedden zijn. De dialectvorser Kloeke heeft aangetoond dat ook dialecten mobiel zijn, soms sterk veranderen als elke levende taal. Het is geen puur antiek. Bovendien is niet alles dialect wat anders lijkt. Er zijn taalvarianten die meer een houding tegenover taal en taalgebruik vertegenwoordigen dan een historisch gegeven. Dergelijke varianten zijn veeleer een sociaal probleem dan een linguistische verrijking. Ze betekenen vooral isolement en uitsluiting van vrij taalverkeer.

Ik schetste u een toekomstbeeld. Met het oog op die toekomst, op onze toekomst, zal er tussen Nederland en Vlaanderen overeenstemming kunnen en moeten groeien in het streven naar een sociaal doeltreffende taalbeheersing voor allen, of anders belicht: ook naar een praktische taal en taalbeheersing waarin we kunnen werken, gewoon werken voor ons brood. Taal is niet in de eerste plaats een nationaal goed, maar allereerst een sociaal goed. Ieder moet thuis zijn in onze woorden.

Daarom is ook nodig een Taalunie die maatschappelijk relevant is; die een grondslag biedt voor samenwerking aan problemen die we delen, maar vooral: de problemen die we moeten gaan delen, die we samen nog in kaart moeten brengen.

Er is overigens reeds werk genoeg aan de winkel. Er is zo veel dat schreeuwt om een oplossing, dat een taalbureau dringend noodzakelijk is. Zal er eindelijk eens een bureau belast kunnen worden met bv. terminologische vragen?

[p. 23]

Er is behoefte aan een centrum waar praktische taalvragen kunnen worden verzameld, een soort polikliniek, waar ook de mensen die niet van en in de taal hun brood verdienen, de gewone leken dus, hun problemen kunnen voorleggen. Bedrijven die goed willen, weten meestal ook niet waar ze hun taalproblemen kunnen deponeren. Onachtzaamheid, het systematisch wat hooghartig over het hoofd zien van de taalzorgen buiten het zogenaamde cultuurleven, is in Nederland geen onbekend verschijnsel. In het ontwerp voor de Raad van de Taalunie is de maatschappelijke categorie der taalgebruikers dan ook weer geheel vergeten. Wil men een Taalunie die werkt, dan moet zij een werkplaats hebben.

Samen werken aan de oplossing, aan de verzameling ook van de concrete taalproblemen, daarin is het waar Vlamingen en Nederlanders elkaar moeten vinden. In Zo'n taalcentrum zal zich de krachtcentrale moeten ontwikkelen van een nieuw gemeenschappelijk streven.

Tenslotte: in de verantwoording bij de ontwerptekst voor het Taalunieverdrag staat de volgende slotopmerking (pag. 9): ‘De werkgroep is ervan overtuigd dat de regeringen met het sluiten van het taalunieverdrag een daad van historische betekenis zullen verrichten’.

Ik ben zo vrij die mening niet te delen, ja die uitspraak lichtelijk verdacht te vinden. De term ‘een daad van historische betekenis’ past wellicht op de sprong van Jan van Schaffelaar van de kerktoren te Barneveld, op de beneluxe dood van Van Speyck te Antwerpen, of voor wie zich dit niet meer herinnert: op zoiets als het bezoek van Jacob Cats aan de Repoeblik Suriname.

Serieuzer: historie bestaat niet uit dat soort feestdagen, uit pseudofeiten: historie wordt vervuld door duurzame stromingen in de bedding van culturen.

Er zal een taalunie zijn als Vlaamse en Nederlandse mensen elkaar in hun taal werkelijk herkennen en ontmoeten

en iets voor elkaar betekenen. Wat nu historisch genoemd wordt belooft vooralsnog niet veel meer dan de opheffing van een laakbaar tekort aan ambtelijke coördinatie, na dertig jaren Benelux. Zoiets verdient een kartonnen erepoort.

De historie is eerst dan in het geding als er aan het gewone volk een beheersing van de taal is geschonken waarin ze alles kunnen zeggen, aan wie zij maar willen, en zó helder en zó duidelijk dat zij weten wat zij willen en wat zij dromen ook.

De woeste wil om daarvoor te werken - ongeacht Zuid, ongeacht Noord - dat is de taalwet die we nodig hebben.

J.J.M. Bakker.