Onze Taal. Jaargang 46

Het W.N.T.

In de zestiger jaren van de vorige eeuw verschenen de eerste afleveringen van het monumentale ‘Woordenboek der Nederlandsche Taal’ onder redactie van M. de Vries en L.A. te Winkel onder twee motto's, respectievelik van Halbertsma. ‘De taal is de ziel der natie, zij is de natie zelve’ en van Bilderdijk: ‘Bataven, kent uw spraak en heel haar overvloed.’

Sindsdien is er regelmatig aan het kolossale werk voortgearbeid en na ruim een eeuw is het thans een vijfde generatie die deze taak voortzet. De Vries ging aanvankelik met zijn verklaringen en citaten niet verder terug dan 1647, al gauw vervroegde hij dit jaar tot 1580 en de tweede generatie ging nog verder terug en wel tot 1500, daarmee vrijwel aansluitend bij het ‘Middelnederlandsch Woordenboek’ van Verdam en Verwijs, voltooid door Stoett. Was De Vries' problematiese opzet de eigentijdse, dus de 19de-eeuwse taal als norm in historiese opheldering en tevens een filologies hulpmiddel voor de 17de-eeuwse taal te bieden, deze werd door volgende generaties vervangen door de hybridiese conceptie van een histories woordenboek, tevens woordenboek van de eigentijdse taal.

Bij geregelde redactiewisseling tijdens een periode van meer dan 100 jaar kan homogeniteit in de bewerking en de handhaving van een permanent principe niet verwacht worden. Het woordenboek is stellig in de eerste plaats van belang voor neerlandici, zowel taalkundigen als literatoren. Maar daarnaast betekent het voor een brede kring van geïnteresseerden een onschatbare en rijke mijn van informatie. Sedert 1969 is het W.N.T. een afdeling geworden van het Instituut voor Lexicologie, dat zich ten doel stelt een zo volledig mogelijke verzameling van Nederlandse woorden bijeen te brengen in hun contekst. Dus de opbouw van een woordarchief, een woordenschat, een Thesaurus. Bij dat instituut is het W.N.T. ondergebracht. Dat de jongere medewerkers van het instituut deze 19de-eeuwse erfenis als een blok aan het been gevoelen, komt volgens dr. P.G.J. van Sterkenburg, aan de afdeling Thesaurus verbonden, omdat bij het W.N.T. volgens verouderde inzichten en methoden gewerkt wordt. Hij verklaart dit in de inleiding op zijn in 1975 verschenen woordenlijst van 17de-eeuws Nederlands, waarin hij de problematiek rond de lexicologie, dit is de wetenschap van de woordenschat, aan de orde stelt. Voor de arbeid van de vijf generaties doet hij voor niemand onder aan eerbied, maar hij kan niet verhelen, dat het resultaat een zeer ongelijkwaardige indruk maakt. Maar dat is ook geen wonder, als men bedenkt dat onder de bewerkers geleerden waren met een sterke taalhistoriese interesse en anderen vooral belangstelling in dialecten en literaire taal hadden en het eigenlik altijd ontbroken heeft aan een algemene theoretiese aanwijzing voor uniform werk. Er is nooit duidelik gekozen tussen een histories woordenboek en/of registratie van de eigentijdse taal. Maar wat betekent ‘eigentijds’ bij een project van zo'n lange adem? En waar eindigt en begint ‘histories’? Van Sterkenburg wil nu bundeling van de

[p. 90]

krachten van de rivalen en door deze integratie van beide komen tot versnelde afbouw van het W.N.T. en vormgeving aan de eigenlike taak van de Thesaurus.

In de bundel ‘De Nederlandse lexicologie tussen handwerk en machine’ (1976) voeren verschillende schrijvers een gelijksoortig pleidooi. W.E.M. de Clerck wil afleidingen en samenstellingen opnemen, indien de betekenis niet onmiddellijk uit de samenstellende delen volgt, voor de 19de-eeuwse betekenis verwijzen naar oudere woordenboeken en geen citaten meer opnemen dan wel materiaal na 1921 weglaten - wat trouwens sedert enige jaren reeds geschiedt - hetgeen ruimte en uitleg spaart. Hij is het eens met L.A. Heestermans, dat het dikwijls nodig is een zelfstandige betekenis te omschrijven, waarbij dus weinig ruimte bespaard wordt. Het is niet te ontkennen, dat de bewerking van het W.N.T. op de oude manier enorm veel tijd vergt. Het eerste deel, A-Ajuin, verscheen in 1882 en had dertig jaar voorbereiding gekost. Er zijn nu 27 kloeke delen verschenen, maar de huidige 3 redacteuren zouden nog 80 jaar nodig hebben eer het werk voltooid is. Waren er 10 redacteuren dan zou het in 15 jaar kunnen. Van de noodzakelikheid van voltooiing zal ieder overtuigd zijn. Stopzetting zou onverantwoord zijn, maar versnelling d.m.v. de computer lijkt onvermijdelik.

Dat bij een twijfelachtige betekenis, deze, zoals Verdam deed, aan het eind van het lemma alleen vermeld wordt, kan men aanvaarden; niet best evenwel, dat men die zelf moet oplossen of berusten in geen oplossing. Dáàrvoor heeft men geen woordenboek.

Het besluit tot mogelike beperking mag evenwel niet door enkele personen genomen worden: de geregelde gebruikers hebben recht hun mening over de kwantiteit en bruikbaarheid van de gegevens kenbaar te maken. Wij willen niet verhelen, dat wij inkrimping zeer zouden betreuren. Wat bewijsplaatsen aangaat: deze zijn onmisbaar bij het interpreteren van bijvoorbeeld 17de-eeuwse teksten. Er zijn er dan soms nog te weinig. Zo bij het lemma: ‘nauw’, bij de uitdrukking ‘nauw nemen’. Dit wordt terecht verklaard als: iets zeer precies opnemen, opvatten. En een reeks bewijsplaatsen steunen deze uitleg: Everaert, Breero, Haafner, Vissering, Germonprez, Van Eeden, Cornelissen-Vervliet. (Dl. XI, 1639 (1913)). Niettemin oppert P.E.L. Verkuyl in een bespreking van de uitgave van Breero's Het daghet uyt den Oosten (Nieuwe Taalgids 70, 369) de vraag, of de uitdrukking daar soms ook kan betekenen: erg? kwalik nemen.

Prof. dr. B. van den Berg vraagt nu in de Nieuwe Taalgids gebruikers van het Woordenboek een vijftal vragen te beantwoorden en wel: Gaat u akkoord met:

1) Weglating van gegevens na 1900?

2) Beperking tot het citeren van alleen de oudste bewijsplaats per woordbetekenis?

3) Het gebruik van oude woordenboeken als bewijsplaats voor de woordbetekenis na 1800?

4) De blote vermelding van een twijfelachtige betekenis aan het eind van het lemma?

Of: 5) Heeft u een afwijkend voorstel?

De eerste 4 punten beantwoorde men met: Ja of Nee.

Wij meenden de eerste drie ontkennend, de vierde bevestigend te moeten beantwoorden.

Bij punt 5 stelden wij voor tot uitbreiding van de medewerkers over te gaan.

Adres: Instituut voor Nederlandse Lexicologie, Plantsoen 41-43-45, Leiden.

G.J. Uitman, Zeist.