Onze Taal. Jaargang 46

[p. 85]

[Nummer 11/12]

De wenselijkheid van leesbaarheidsformules

Het probleem is vaak het volgende. Iemand moet informatie geven aan een qua scholing heterogeen publiek over een onderwerp waarin hij goed thuis is. In een dergelijke veel voorkomende situatie zijn er drie faktoren aan te wijzen die het waarschijnlijk maken dat de tekst voor velen te moeilijk zal worden.

1. In de eerste plaats is er het probleem van het heterogene lezerspubliek. In situaties als deze is men vlug geneigd zich te richten op het gemiddelde. Dat de gemiddelde lezer niet bestaat, is geen bezwaar; wel een bezwaar vormt het feit dat de helft van de lezers minder dan gemiddeld geschoold is.

2. De tweede faktor die de leesbaarheid van een tekst voor velen in gevaar brengt betreft het onpersoonlijke van de situatie. Correspondentie met mindergeschoolde neef of ouder levert geen problemen op omdat we ons richten tot iemand die we kennen. We halen ons de lezer voor de geest; we kunnen, zij het wellicht met enige overdrijving, spreken van ‘een gesprek op papier’. De ambtenaar die hoogst ingewikkelde brieven verzendt gaat in de lunchpauze een pilsje drinken in een buurtcafé en praat er met mensen die zijn brieven niet begrijpen. Wat we in een persoonlijke brief ‘automatisch’ goed doen, doen we in een onpersoonlijke brief vaak fout.

3. In de derde plaats speelt het onderwerp een belangrijke rol. De politieke verslaggever die gewend is met politici en kollega-journalisten te praten over de onderwerpen die liggen op zijn werkterrein, heeft de neiging op een bepaald (scholings- en kennis-)niveau over deze onderwerpen te communiceren. En wanneer hij zich richt tot een breed publiek niet-insiders praat of schrijft hij over de hoofden van velen heen. Hetzelfde geldt voor de landbouwdeskundige die zich richt tot boeren en tuinders en voor de ingenieur die schrijft voor minder geschoolde technici. Het hoeft ons dan ook niet te verbazen dat in ons land juist aan de Landbouwhogeschool in Wageningen en aan de Technische Hogescholen veel aandacht wordt besteed aan dit soort communicatieproblemen en gezocht wordt naar wegen om die op te lossen. Velen zijn van mening dat het onmogelijk is om over bepaalde zaken helder en duidelijk te schrijven. Ingewikkelde problemen, wordt dan gezegd, kun je niet anders dan op een ingewikkelde manier overbrengen. Of je moet concessies doen aan de complexiteit der zaken door deze te simplificeren. Ik geloof niet dat deze opvatting juist is. Wel ben ik van mening dat vele zaken een dusdanige voorkennis vereisen, dat men niet iedere informatie op dat terrein zomaar aan iedereen kan overdragen. In alle andere gevallen kan het wel en dat we het vaak niet doen is een gevolg van onze angst om op een op het eerste gezicht simpele manier bezig te zijn. Dit geldt voor radiomedewerkers die de Miljoenennota toelichten; het geldt evenzeer voor degene die de gebruiksaanwijzing voor een geiser of oven opstelt. En wie de geiser of oven als voorbeeld niet aanspreekt kan zich ongetwijfeld een recente elektrische aankoop voor de geest halen waarbij hij aanvankelijk dacht dat ‘het’ 't niet deed. Maar als het moet zijn we wel degelijk in staat dit soort instrukties op een voor ieder begrijpelijke wijze te verwoorden.

Wanneer we een weekendhuisje huren vinden we talloze gebruiksaanwijzingen; voor de geiser, de kachel, het gasfornuis, enz. Gebruiksaanwijzingen in de trant van: ‘Geiser in de keuken: de knop links, dus die naast de kraan voor warm water, een halve slag naar je toedraaien. Daarna de ronde knop die rechts opzij zit en waar een rood vlammetje opstaat, indrukken. Ondertussen een lucifer houden bij de waakvlam. Die zit in het midden vlak boven de knoppen aan de voorkant. Door dat ronde gaatje moet je de lucifer houden enz.’

Eerder heb ik gezegd dat, wanneer we ons richten tot gelijkgeschoolden, de leesbaarheidproblematiek geen rol

[p. 86]

speelt. Leesbaarheid dan in de zin van de moeilijkheidsgraad van de tekst.

Wanneer we het hier hebben over leesbaarheid dan doelen we op de vraag of de lezer, zo hij dat wenst, een tekst kan begrijpen. Dit probleem doet zich niet voor bij informatieoverdracht tussen gelijkgeschoolden, omdat de schrijver binnen de normen blijft, aangezien hij niet moeilijker kan schrijven dan hij kan. Problemen rijzen waar de schrijver zelf als norm ongeschikt is. Het ligt voor de hand dat men voor dergelijke gevallen heeft gezocht naar maatstaven die buiten de persoon van de schrijver liggen; objektieve maatstaven dus die aangeven hoe moeilijk een tekst is en die door iedereen kunnen worden gehanteerd. De bekendste maat op dit terrein wordt berekend middels een formule die de naam draagt van zijn Amerikaanse ‘uitvinder’, de Flesch-formule. Deze formule is - en gezien het voorgaande hoeft ons dit niet te verbazen - door een medewerker van de Landbouwhogeschool in Wageningen, Douma, aangepast aan de Nederlandse situatie. De Flesch-formule gaat uit van twee gegevens: de gemiddelde zins- en woordlengte. Douma is ervan uitgegaan dat ook voor het Nederlands deze twee faktoren een redelijke aanwijzing kunnen geven voor de moeilijkheidsgraad van een tekst. Hij heeft de formule aangepast door deze te korrigeren voor de verschillen in gemiddelde woord- en zinslengte tussen de Engelse en de Nederlandse taal. Deze bewerking leidde tot de volgende, Flesch-Douma-formule.

Leesbaarheid = 206,8 - 0,77 wl - 0,93 zl, waarbij 206,8 een constante is, wl het aantal lettergrepen per honderd woorden en zl de gemiddelde zinslengte in woorden betreffen. Douma heeft daarbij de volgende normentabel opgesteld.

Score	waardering	opleidingsniveau
0-30	zeer moeilijk	universiteit
30-45	moeilijk	hbs
45-60	tamelijk moeilijk	mulo
60-70	normaal	7e klas lo of vglo
70-80	tamelijk gemakkelijk	6e/7e klas lo
80-90	gemakkelijk	5e klas lo
90-100	zeer gemakkelijk	4e klas lo

Wanneer men dus zelf ongeschikt is als maatstaf voor het bepalen van de moeilijkheidsgraad van een tekst, kan men deze formule hanteren. Uit bovenstaande normentabel kan men dan afleiden het niveau van scholing, vereist om de tekst te kunnen lezen. Dit alles is mogelijk en zinvol, tenzij die formule ongeschikt is als meetinstrument. En dat weten we niet. De juistheid, de ‘validiteit’, van de Flesch-Douma-formule is nooit onderzocht.

Bij de Flesch-Douma-formule wordt de moeilijkheidsgraad van een tekst bepaald aan de hand van gemiddelde woord- en zinslengte. De gemiddelde zinslengte valt op eenvoudige wijze in te korten door wat kwistiger met punten in de tekst om te springen dan oorspronkelijk het geval was. Men mag aannemen dat de tekst hiermee niet ineens veel gemakkelijker valt te lezen. Maar volgens de formule is hij wel leesbaarder geworden. Hoe kunnen we dit verklaren? Als die zinslengte een belangrijke indicator is voor de leesbaarheid van een tekst, dan zal dit vooral een gevolg zijn van het feit dat de lengte van een zin verband houdt met de complexiteit ervan. Met andere woorden: die lengte is een symptoom en wanneer we ons beperken tot het inkorten van zinnen, dan bestrijden we ook alleen maar het symptoom. Doordat de formule meet aan de hand van kenmerken van de symptomen is het mogelijk om een tekst volgens de formule leesbaarder te maken, zonder dat daarmee het leesgemak werkelijk wordt verbeterd. Wat voor de zinnen geldt, geldt ook voor het andere symptoom, de woorden. Moeilijke woorden zijn, gemiddeld, langer dan eenvoudige woorden. Maar lang niet altijd.

Wanneer we een tekst over het Sinterklaasfeest ‘vereenvoudigen’ door woorden als pakjesavond, sinterklaasviering, surpriseverpakking e.d. te vervangen door omschrijvingen, dan zal de leesbaarheid volgens de formule toenemen. Maar voor de lezer zullen deze wijzigingen weinig of niets uitmaken.

Samenvattend: de waarde van de Flesch-Douma-formule is nooit aangetoond. Daarnaast heeft de formule het bezwaar dat men er op eenvoudige wijze naar toe kan schrijven, zonder dat - naar men mag verwachten - de tekst daarmee ook voor meer mensen begrijpelijk wordt.

In het voorgaande heb ik gezegd dat we erin slagen voor iemand die mindergeschoold is begrijpelijk te schrijven, wanneer we die iemand ook kennen. Dat komt doordat we ons op zulke momenten terdege realiseren tot wie we ons richten. Dat we het wel kunnen blijkt ook uit het voorbeeld van de ambtenaar die in een café van gedachten wisselt met wie hij onbegrijpelijke brieven toezendt. Wanneer geschriften voor de betrokkenen niet leesbaar zijn, dan valt dit te verklaren uit de instelling van de schrijver: die realiseert zich dan onvoldoende tot wie hij zich richt. Waarom, zo kan men zich afvragen, bestaat er dan toch behoefte aan zo'n leesbaarheidsformule?

Doen we er niet verstandiger aan al onze aandacht te richten op een verbetering van de mentaliteit van onbegrijpelijke-brievenschrijvers, in plaats van tijd en geld te besteden aan de ontwikkeling van objektieve maatstaven van leesbaarheid?

In een maatschappij als de onze waarin deskundigheid en objektiviteit in hoge mate worden overschat en persoonlijk inzicht, eigen waarneming, gezond verstand enz. evenzeer worden onderschat, is de behoefte aan objektieve maatstaven evident. Maatregelen zijn alleen denkbaar waar men zich kan beroepen op onafhankelijk wetenschappelijk onderzoek.

Dit is een van de redenen waarom zoveel evidents wordt onderzocht. Jan Blokker heeft in dit verband een opmerking gemaakt in de geest van: een wetenschapper is iemand die bewijst dat het licht uitgaat als je de schakelaar indrukt. Maar dit soort onderzoek is niet zinloos. Als het er niet was zou niemand meer de schakelaar durven indrukken, want zonder wetenschappelijk onderzoek zijn we tot niets in staat.

Terug naar de leesbaarheidsformule. Aan de Landbouwhogeschool in Wageningen vertelt iemand tegen een kollega dat hij toch wel erg moeilijk schrijft met als argument dat z'n vader, die boer is, er niets van begrijpt. Zo'n opmerking heeft weinig effekt: met een steekproef

[p. 87]

van één ben je, wetenschappelijk gezien, natuurlijk nergens, dus onze schrijver gaat op de oude voet verder. Wat is nu meer voor de hand liggend dan het creëren van een ‘wetenschappelijk verantwoorde’ maatstaf en daarnaar te verwijzen.

Een wetenschappelijk aanvaardbare leesbaarheidsindex maakt het mogelijk iemand erop attent te maken dat hij in zijn wijze van schrijven onvoldoende rekening houdt met zijn lezerspubliek; zonder dat dit leidt tot meningsverschillen.

Meningsverschillen waarbij we alleen onze mening als argument kunnen hanteren: in onze maatschappij een uitermate wankele basis.

Sinds kort is het leesbaarheidsonderzoek opnieuw in de Nederlandse belangstelling gekomen. Dit danken we aan het inventariserend werk van Van Caldenborgh en Zondervan en aan onderzoek van - vooral - Van Hauwermeiren. Deze laatste heeft een aantal alternatieve leesbaarheidsformules ontwikkeld waarin meer of andere variabelen een rol spelen dan die in de Flesch-Doumaformule. De formules hebben als bezwaar dat toepassing ervan nogal wat puzzel- en rekenwerk vergt. Hier staat tegenover het voordeel dat het niet mogelijk is middels enkele simpele kunstgrepen een tekst volgens de formule drastisch te vergemakkelijken zonder dat de tekst daarmee in werkelijkheid eenvoudiger wordt.

Voor deze formules geldt hetzelfde als voor elke andere leesbaarheidsformule voor de Nederlandse taal: voorzover ze hun geldigheid hebben bewezen geldt dit slechts met betrekking tot een beperkte hoeveelheid teksten van een bepaalde soort. Renkema heeft de formules van Van Hauwermeiren toegepast op hun vereenvoudigde versie van de Troonrede van 1975. Volgens die formules bleek de herziene versie niet eenvoudiger te zijn dan de oorspronkelijke tekst. Dit kan evenzeer liggen aan het tekstmateriaal als aan de (on)bruikbaarheid van de formules. Of, en dat is een derde mogelijkheid, aan de bruikbaarheid van de formules voor bepaalde tekstgenres. Het is immers heel wel mogelijk dat verschillende soorten proza bij de beoordeling van hun moeilijkheidsgraad, verschillende maatstaven vergen. Met andere woorden, dat er verschillende leesbaarheidsformules ontwikkeld zouden moeten worden voor bijv. verhalende en informatieve teksten. Maar zover is het nog lang niet.

Voorlopig hebben we als enige maatstaf onze intuïtie. Psychologisch onderzoek heeft uitgewezen dat die intuïtie veel beter is dan we gewend zijn te veronderstellen. Iets wat, gezien het heilige geloof in de wetenschap in onze kuituur weinig verbazingwekkend is. Een kritische houding tegenover de teksten die we produceren, kan al heel wat verbeteren.

L. Prick, Amsterdam.