Onze Taal. Jaargang 46

[p. 77]

[Nummer 10]

Woordenboek of moordenboek?
Of hoe een ingenieur worstelde met zijn vaktaal

Regelmatig verschijnen in Onze Taal artikelen of artikeltjes over het taalgebruik van technici, waarin meestal kritisch geschreven wordt over het gebrek aan zorgvuldigheid waarmee de technikus zijn vaktaal vormt en gebruikt.

Met de vorming van technische taal ben ik de laatste zes maanden intensief bezig geweest in verband met een door de vakgroep Toegepaste Taalkunde van de TH-Delft aanvaarde opdracht tot het verzorgen van de Nederlandse vertaling van een veeltalig luchtvaarttechnisch woordenboek (Multilingual Aeronautical Dictionary, MAD). Dit woordenboek werd samengesteld door de NAVO-adviesgroep voor speurwerk en ontwikkeling op het gebied van de lucht- en ruimtevaart (AGARD) en omvat ruim 7500 woorden, onderverdeeld in 24 hoofdgroepen, waarin de woorden per onderwerp bijeengebracht zijn. Daarnaast is een alfabetische lijst beschikbaar.

Bij de vertaling werd in eerste instantie gebruik gemaakt van de bestaande technische woordenboeken. De overige termen werden (per groep) voorgelegd aan een of meer deskundigen aan TH, NLR (Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium) of andere instellingen, waarna de resterende probleemwoorden zo veel mogelijk met behulp van de vakliteratuur door de vertaler van een Nederlands ekwivalent voorzien werden.

Helaas was er geen tijd om daarna de aldus opgestelde woordenlijsten nog te laten beoordelen door een onafhankelijke deskundige van buiten de techniek: het werk had af moeten zijn voordat er goed en wel aan begonnen was. Ook hierbij hebben we dr. Veering node moeten missen, die immers indertijd mede-opsteller was van de luchtvaartwoordenlijst van de Commissie Luchtvaartterminologie (CLT).

Niettemin zijn de kritische kanttekeningen van onze kontaktpersoon met AGARD, de heer Jager van het NLR, van grote waarde geweest.

In het volgende hoop ik een bijdrage te kunnen leveren tot het wederzijds begrip tussen taalkundigen en technici en tot het verbeteren van het technisch taalgebruik, het één door signalering van de problemen die ik ondervonden heb bij het vertalen, het ander door het aanwijzen van de fouten die door mij en de door mij geraadpleegde deskundigen gemaakt werden.

1. Eén van de meest signifikante verschillen tussen het Engels en het Nederlands is de in het Engels zeer ruime mogelijkheid tot het vormen van samenstellingen met een willekeurig aantal zelfstandige of bijvoeglijke naamwoorden. Een bekend verschijnsel in de vliegmechanika bv. heet ‘short-period longitudinal oscillation’. De letterlijke vertaling zou moeten luiden: longitudinale oscillatie met korte periode. Gelukkig is voor dit geval een kortere oplossing bekend: snelle slingering. Maar bij minder gebruikelijke samenstellingen komen we er zelden zo gemakkelijk van af.

Wat doen we bv. met ‘leg restraint lines release lever’, op een schietstoel de hefboom om de beenriemen los te maken. Afgezien van de vraag of de Engelsen zelf wel zo gelukkig zijn met deze konstruktie, willen we toch wel een passende benaming hebben voor zo'n eenvoudig ding. Een ‘beenbindriemlosmaakhefboom’ zal het wel niet zo goed doen. Ik heb gekozen voor ‘beenontgrendelingshefboom’, maar eenieder is vrij om de juistheid daarvan aan te vechten of iets beters te verzinnen. Van de zijde van de Koninklijke Luchtmacht krijgen we weinig steun. Daar wordt (en wie zal het ze kwalijk nemen) alleen Navo-Engels gesproken en geschreven.

2. Een andere moeilijkheid is de schrijfwijze en vorm van samenstellingen, in het bijzonder van drieledige. In tegenstelling tot het Engels moeten wij alle samenstellingen aan elkaar schrijven, op een paar uitzonderingen

[p. 78]

na, waarin een koppelteken gebruikt wordt, zoals ‘gelijkedrukturbine’ en dergelijke. De regels voor het gebruik van het koppelteken zijn echter vrij onbekend, waarover later meer.

Een Engelsman heeft het gemakkelijk: hij mag gerust schrijven over een ‘non-destructive testing seminar’ en de interpretatie aan de lezer overlaten. Een ingewijde zal wel door hebben dat het hier niet gaat om het vredelievende karakter van deze kursus. Wij Nederlanders moeten echter duidelijk aangeven welke delen bij elkaar behoren; dus niet: eindige elementen methode, maar eindige-elementenmethode.

Maar ook met kennis van deze regel kunnen we op problemen stuiten, nl. wanneer het laatste lid van de samenstelling een onzijdig woord is. Hoe noemen we bv. een systeem dat gebruik maakt van het principe van proportionele navigatie? Formeel moeten we schrijven: een proportionele-navigatiesysteem, maar m.i. verzet de spreektaal zich hier sterk tegen. Ik hou het maar op ‘proportioneel navigatiesysteem’, hoe inkonsekwent dit ook moge zijn.

Iets soortgelijks vinden we bij samenstellingen van het type ‘omkeerprisma’, waar het zelfstandig naamwoord omkering bij hoort. In de motorterminologie kennen we een ‘inspuitkarburateur’. De pomp die daarbij hoort heet ‘inspuitpomp’. In een ander systeem zorgt deze pomp echter voor direkte inspuiting in de cilinder, en we moeten dan dus spreken over een ‘direkte-inspuitingpomp’. Ik vind het prima, maar ik vermoed dat de spreektaal ook hier zal kiezen voor de inkonsekwente vorm ‘direkteinspuitpomp’.

3. Wat betreft de samenstellingen van zelfst.naamw. + bijv.naamw./volt.deelw. (vuurvast, watergekoeld), heb ik mij niet gehouden aan de geldende opvattingen dat deze afgekeurd dienen te worden. Volgens mij zijn hiervoor goede argumenten aan te voeren die verder gaan dan de aangevoerde bondigheid van uitdrukking. Ten eerste is er een analogie met de veel voorkomende samenstellingen van zelfstandig naamwoord + (van een werkwoord afgeleid) zelfstandig naamwoord: waterkoeling, radargeleiding, voorwielaandrijving enz.

Door de Centrale Taalcommissie voor de Techniek werden indertijd dit soort samenstellingen alleen toegelaten indien het eerste lid een verbijzondering inhield van het tweede. In ‘warmtebelasting’ zegt ‘warmte’ iets over de aard van de belasting en dit werd dus korrekt bevonden. ‘Vleugelbelasting’ is een niet nader omschreven belasting op de vleugel, en voldoet dus niet aan de norm. Niettemin zijn deze vormen op grote schaal ingeburgerd zonder tot begripsverwarring aanleiding te geven. Zelfs in moeilijke gevallen, waarin tweeërlei uitleg mogelijk is, zoals bv. ‘kabelverankering’, zal de kontekst altijd uitsluitsel geven over de betekenis. De argeloze technikus die spreekt over een ‘warmtebelaste konstruktie’ past echter automatisch de regel toe. ‘Vleugelbelast’ betekent niets en zal dus niemand in de verleiding brengen dat woord te gebruiken. Daarom ben ik ook niet bang dat we de deur wijd open zetten voor de excessen die Damsteegt vreest in Onze Taal van juni/juli 1973.

Een tweede argument voor het goedkeuren van bedoelde vormen is dat er in het Nederlands al een groot aantal van deze woorden bestaan en veelvuldig gebruikt worden, en zeker niet alleen door technici. Niet alleen door Engelse of Duitse invloeden, maar evenzeer naar analogie van zuiver Nederlandse termen als ‘doodgeboren, langverwacht, weloverwogen, rechtgeaard’ zijn konstrukties tot stand gekomen als ‘milieubewust, regeringsgezind, plaatsgebonden, zonovergoten, handgeweven, gehoorgestoord, godvergeten’. Wie zegt dat dat geen Nederlands is?

Uit de diverse bijdragen van derden aan het woordenboek is wel gebleken hoe gemakkelijk het Nederlands dit type samenstellingen vormt, tenminste als ze een middel waarmee of een wijze waarop aanduiden. Nieuwe woorden als ‘gyrogestabiliseerd, golfgedragen, precipitatiegehard’ blijken gemakkelijk gevormd te worden. Als bijzonderheid zij hierbij nog opgemerkt dat we met deze wijze van uitdrukken in het midden kunnen laten of een vliegtuig ‘door een golf gedragen’ wordt of ‘door golven gedragen’; met ‘golfgedragen’ geven we alleen het principe aan volgens hetwelk de draagkracht verkregen wordt. Alleen al daarom verdient zo'n woord een plaats in ons vokabulaire. Duidelijk onnederlands zou ik het in ieder geval niet willen noemen.

4. Bij sommige woorden moeten we ons afvragen of we ons moeten houden aan de ‘officiële’ vertaling of dat we beter aan kunnen sluiten op het meer gangbare (spraak)gebruik. ‘Aircraft’ is algemener dan ‘aeroplane’ en dit verschil kunnen we aangeven door te vertalen ‘luchtvaartuig’ resp. ‘vliegtuig’. Toch is een ‘transport aircraft’ natuurlijk gewoon een transportvliegtuig.

‘Aerodrome’ is een in de internationale (ICAO-)reglementen vastgelegd begrip, dat in de Nederlandse luchtvaartwetgeving met ‘luchtvaartterrein’ aangeduid wordt. Niettemin lijkt mij ‘vliegveldschijnwerper’ voor ‘aerodrome floodlight’ te verkiezen boven ‘luchtvaartterreinschijnwerper’.

De CLT keurt het woord kabine (voor cabin) af en stelt ‘kajuit’ voor. Helaas wordt bij alle Nederlandse luchtvaartmaatschappijen slechts gesproken over ‘kabinepersoneel’ (cabin crew, commercial crew). Anders is het met ‘valscherm’ (voor parachute), dat zich wel enig bestaansrecht verworven heeft. In samenstellingen echter, vooral wanneer er geen sprake meer is van een val, handhaaft het woord parachute zich (remparachute, loodsparachute), ook al zijn er andere mogelijkheden (remscherm).

5. Is een straalomkeerder iemand die een straal omkeert? De CLT vindt blijkbaar van wel, getuige de vertaling van ‘launcher’, nl. 1. lanceerinrichting, 2. lanceerder, met als toelichting bij 2: behorend tot het personeel. Waarschijnlijk om deze reden wordt in de CLT-woordenlijst de voorkeur gegeven aan ‘straalrem (inrichting)’ boven het spontaan gevormde ‘straalomkeerder’ (voor thrust reverser). Behalve dat ik de eerste term niet juist acht (het mechanisme is op zich immers geen rem), zie ik ook niet goed wat er tegen de tweede is. Er zijn genoeg voorbeelden te vinden waarbij een woord op -(d) er geen persoon maar een gereedschap

[p. 79]

of een instrument aanduidt. Nergens zal men een advertentie tegenkomen voor een ervaren kurketrekker of een pas afgestudeerde slagroomklopper (terzijde: wat verstaat u eigenlijk onder een tekenkoker?) Dat woorden op -eerder daarbij niet sterk vertegenwoordigd zijn is een andere kwestie, maar dat ze per definitie een persoon moeten aanduiden geloof ik niet.

Zoals men ziet gaat het pad van een technisch vertaler niet over rozen. Soms zelfs is er in het geheel geen pad, en moet hij zich zelf een weg banen, behoedzaam spiedend naar verscholen Neerlandianen die met giftige pijlen op de loer liggen om hun gebied te verdedigen. Taalregels kunnen hem daarbij maar zelden helpen, en als ze er zijn moet hij vaak konstateren dat ze in een slechte staat van onderhoud verkeren. De weg waarlangs nieuwe regels hem bereiken kunnen is vaak erg lang.

Wie technische taal gebruikt loopt dus grote kans fouten te maken. Dat geldt ook voor de medewerkers aan dit luchtvaartwoordenboek. Zonder afbreuk te doen aan de tolerante houding die ik in het voorgaande verdedigd heb wil ik hun bijdrage toch wel aan een kritische beschouwing onderwerpen en een aantal punten opnoemen waarop zij niet ‘volgens het boekje’ te werk gegaan zijn.

- Het niet aaneenschrijven van samenstellingen is in O.T. al vaker aan de kaak gesteld. Soms kunnen we de mantel der liefde nog wel eens gebruiken bij moeilijke, onbekende woorden (zoals ‘korrelatie detektie’) waarbij de spatie eigenlijk de funktie heeft van koppelteken, nl. het bevorderen van de leesbaarheid en de herkenning van beide woorden apart. Maar bij ‘veiligheids gordel’ gaat deze smoes toch niet meer op.

- Het gebruik van het koppelteken is blijkbaar een nog zeer onbekende materie. De Woordenlijst van de Nederlandse Taal geeft een aantal regels, waarvan de laatste eigenlijk alles mogelijk maakt (‘... voorts in het algemeen ter verduidelijking van de bouw van het woord...’). Van deze mogelijkheid wordt op grote schaal gebruik gemaakt, vaak echter zonder noodzaak: standaard-atmosfeer, versterkings-pleister, membraan-konstruktie enz.

De reeds eerder genoemde samenstellingen van drie woorden waarvan het 1e een bijvoeglijke bepaling is bij het 2e leverden maar weinig ‘goede’ oplossingen op. Meestal werden de drie delen los van elkaar geschreven: ‘minimum energie voorwaarde’, of de laatste twee aan elkaar: ‘elektrische veldsterkte’. Overigens zal geen enkele elektronikus (elektrikus?) het in zijn hoofd halen dit laatste voorbeeld met koppelteken te schrijven. Zelfs de Technische WP niet. Soms staat het koppelteken op de verkeerde plaats: eindige elementen-methode, of worden de laatste twee woorden weer apart geschreven: turbulente-diffusie koëfficiënt.

Merkwaardig is: indirekt-verbonden balansgewicht. Het lijkt op klok-en-klepelwerk, maar er ligt een onmiskenbare logika aan ten grondslag. Het koppelteken voorkomt bv. dat het eerste lid van de samenstelling verbogen wordt bij gebruik van het bepalend lidwoord.

- Het verschil tussen oppervlak (surface) en oppervlakte (area) blijkt niet meer te leven. Hier lijkt mij een taak weggelegd voor het VWO.

- ‘Service’ is moeilijk te vertalen, maar ‘dienst’ is meestal fout, omdat dit in Nederland in de regel de organisatie aanduidt die de dienst verleent, terwijl bedoeld wordt de dienst die verleend wordt. (Air-traffic) advisory service is dus geen adviesdienst, maar bv. advisering of adviesverlening.

Een mooi voorbeeld ter illustratie is ‘verkeersleiding’, dat afhankelijk van de betekenis vertaald moet worden met ‘air-traffic control service’ of ‘air-traffic control (service) unit’.

Het ontbreekt ons aan een eenduidige vertaling van service, en in de abstrakte vorm van een woordenboek levert dat problemen op. In de praktijk hebben we echter voldoende mogelijkheden om met behulp van de kontekst een oplossing te vinden. Een zin als ‘On this route flight information service is available’ wordt dan bv. ‘op deze route kan men vluchtinlichtingen verkrijgen’ of ‘... is een vluchtinlichtingendienst aanwezig.’

- ‘Kontroleren’ in de zin van ‘beheersen’ (to control) is hard op weg goed Nederlands te worden. Het afgelopen seizoen hebben we menigmaal op de radio kunnen horen dat Ajax weer de wedstrijd kontroleerde. Maar toch versta ik onder een ‘gekontroleerd vliegveld’ hoe dan ook iets anders dan onder een ‘controlled aerodrome’, een vliegveld met verkeersleiding.

Indien ik met deze opsomming van problemen en fouten de indruk heb gewekt dat de komplete vertaling van het MAD nu vrij zou zijn van de genoemde onvolkomenheden, dan moet ik de lezer helaas teleurstellen. De grote spoed waarmee het werk tot stand moest komen heeft een skrupuleuze nabeschouwing door gezaghebbende terminologen in de weg gestaan. Bovendien zijn vele van de gedachten die ik hier op papier heb gezet pas in een laat stadium uitgekristalliseerd, nadat alle woorden verponst waren en in alfabetische volgorde nogmaals afgedrukt. Pas in dit stadium was een totaal overzicht beschikbaar van alle vertaalde termen en kon inzicht verkregen worden in de diskrepanties die er nog in zaten. Het is jammer dat de hele opzet van deze vertaling zo klein is geweest. Eén ingenieurtje kan niet in zes maanden tijds zes maal het aantal woorden vertalen waar een kommissie van dertien man jaren over gedaan heeft. De medewerking van de diverse deskundigen was vrijwel uitsluitend gebaseerd op goede wil, ‘dat kan er wel even tussendoor’; alleen het NLR stelde op den duur een budget beschikbaar, zodat de mensen daar ‘officieel’ aan het MAD konden werken.

Dit woordenboek moge dan op deze wijze geen gezaghebbend standaardwerk geworden zijn, hopelijk levert het een bijdrage tot de hernieuwde aktivering van de Commissie Luchtvaartterminologie, waarvan de woordenlijst na dertien jaar toch wel enige aanvulling behoeft.

J. Bak, Delft