Onze Taal. Jaargang 46

Taalaspecten van technische terminologie

1.

Wanneer het taalgebruik niet zozeer een doel op zichzelf is, maar een toegepast middel om informatie te verstrekken en uit te wisselen ten behoeve van het maatschappelijk functioneren ontstaat behoefte aan duidelijke normen voor dat taalgebruik. Vorm, betekenis en gebruikswaarde van de gebruikte taalsymbolen dienen in een dergelijk coderingssysteem even vast te liggen als dat voor wiskundige symbolen het geval is. Pas dan is taal geen voer voor psychologen of materiaal voor tekstverklaarders, maar een nuttig en efficiënt middel voor menselijke communicatie.

Het is mijn bedoeling in het onderstaande een globaal overzicht te geven van normalisatie in Nederland met betrekking tot vorm, betekenis en gebruik van taal. Voor specifiek vakterminologische activiteiten zijn vooral de laatste twee categorieën van belang. Wat het eerste aspect, de vorm, betreft, gelden de algemene normen ook voor vakterminologie.

2.1. Spelling

Het Nederlands behoort gelukkig tot de relatief weinig talen, die over een standaard in de zin van wettelijke voorschriften ten aanzien van de spelling beschikken. Dit is in Europees verband tamelijk vanzelfsprekend, maar daarbuiten is zoiets eerder uitzondering dan regel.

Voor een gedetailleerd overzicht van alle complicaties, commissies, regelingen en Nederlands-Belgisch overleg verwijs ik graag naar het in 1974 verschenen boekje ‘De spelling van de Nederlandse taal’ door G.C. Schaap, Staatsuitgeverij, Den Haag.

Voor de taalgebruiker, die bijvoorbeeld voor terminologisch werk graag precieze voorschriften wil, heeft een en ander twee ongelukkige gevolgen. Ten eerste gaat er enorm veel tijd verloren, voor twee regeringen (of desnoods twee ministers) het over een regeling eens zijn. Beiden hebben ze rekening te houden met verschillende belangengroepen (onderwijs, uitgeverswereld, politieke partijen) en verschillende maatschappelijke structuren, waarbinnen de taalregels moeten functioneren. Wie in 1939 moeilijkheden heeft bij de precieze definiëring en beschrijving van een vakterm, kan niet tot 1954 wachten op een regeling!

Een tweede ongelukkig gevolg van het meerlandenoverleg was, dat de opvattingen van Noord en Zuid en die van conservatieven en progressieven vaak zò sterk verschilden, dat voor sommige problemen een compromisoplossing werd gegeven. Een hoogst ongelukkig aspect voor de vakterminologie is de regeling ten aanzien van de spelling van bastaardwoorden. Hiervoor zijn vaak twee mogelijkheden aangegeven, waarvan een de voorkeur verdient. Welnu, vaktermen zijn door het internationale karakter van techniek en wetenschap voor het grootste deel bastaardwoorden. En is voorkeur nu verplicht, of liever: is de tweede vorm nu verboden? Bovendien lijkt de willekeur waarmee de voorkeursnormen zijn gekozen, zeer groot. Niemand kan in de praktijk bevredigend werken met de regels voor kwesties van c of k, c of s, y of i of ie. Sedert ruim twintig jaar wordt thans het probleem van de spelling van bastaardwoorden weer bestudeerd, zonder dat er een definitieve en eenduidige oplossing in zicht is.

Er is nog een kenmerk van veel vaktermen waarvoor de bestaande spellingsvoorschriften onvoldoende houvast bieden. Dat is het samengestelde karakter ervan. Hoever mag men gaan met het aaneenschrijven van samenstellingen, uit hoeveel delen mogen ze bestaan? Dat de onduidelijke normen alle ruimte laten voor persoonlijke (voor-) oordelen bewijst het Bericht voor de negende uitgave van Van Dale's Groot Woordenboek der Nederlandse Taal, waarin C. Kruyskamp ‘de verbale lintworm, of ook horror praepositionis, als de ernstigste ziekte aanwijst waaraan de Nederlandse taal thans lijdt’.

Samenhangend met het samengestelde karakter van veel termen is tenslotte het probleem van de tussenklanken -s en -e(n). Ook hier zijn de bestaande regels onvoldoende om bij terminologisch werk als duidelijke richtlijn te kunnen dienen. Talloze vellen zijn reeds volgeschreven met ingenieuze redeneringen om te bewijzen dat de afdeling personeelszaken béter is dan de afdeling personeelzaken en omgekeerd. En ook de deskundigen op het terrein van de geluidsisolatie kunnen geen houvast in de spelling vinden om collega's in de geluidisolatie van hun ongelijk te overtuigen.

2.2. Uitspraak

Vaktermen worden niet alleen geschreven, ze worden ook uitgesproken. Ook voor de uitspraak bestaat er derhalve behoefte aan richtlijnen en normen. In het algemeen is dit voor het Nederlands een zeer onduidelijk geregelde zaak. Er bestaan nauwelijks normen voor de uitspraak van klanken en woorden. Wel zijn er beschrijvingen van wat er allemaal mogelijk is, maar die geven onvoldoende houvast om een oordeel, voorkeur of richting uit te spreken. In België is door de grotere onzekerheid omtrent de norm de behoefte aan duidelijke voorschriften dringender, en het is dan ook niet toevallig dat het Groot Uitspraakwoordenboek van de Nederlandse Taal van R.H.B. de Coninck een Belgische uitgave is, die geen Nederlandse pendant heeft. Dat juist ook weer voor de vakterminologie met zijn talloze samenstellingen en bastaardwoorden er problemen met de uitspraak, en daardoor behoefte aan duidelijke normen, bestaan, bewijzen twee opmerkingen uit het Voorbericht van dit uitspraakwoor-

[p. 23]

denboek. Wat betreft de omvang kent het boek zijn beperkingen.

‘Zeer sterk moest de beperking worden doorgevoerd ten aanzien van de samenstellingen’.

En wat betreft de bastaardwoorden:

‘Binnen de grenzen van het ABN komen vele nuances en uitspraakvarianten voor, zoals, om slechts een paar voorbeelden te citeren, de uitspraak van de vreemde woorden en bastaardwoorden of van bijv. de letter e als a of e in de bijtonige positie van bastaardwoorden’.

De auteur deed dan uiteraard een keus, zijn keus, uit de varianten. Wie dus wil weten of hij nu párameter, paràmeter of paraméter moet zeggen, en waarom, en waar de klemtoon in een nieuwgevormde ingewikkelde samenstelling moet liggen, heeft in Nederland nauwelijks normatieve richtlijnen bij de hand.

Samenvattend moeten we voor deze taalkundige achtergrond, die bij allerlei terminologisch werk een rol speelt, constateren dat er voor het Nederlands nog flinke lacunes zijn. Een gezaghebbende en bevoegde akademie voor taalkwesties, die permanent werkt, ontbreekt in Nederland, ofschoon er bijvoorbeeld in Onze Taal regelmatig voor wordt gepleit. Een dergelijk instituut, àls het er ooit zal komen, zal bij zijn regulerend werk zeker ook met terminologische behoeften rekening moeten houden.

3. Betekenis

Veel moeilijker, maar daarom misschien ook interessanter, is het normatieve werk met betrekking tot de betekenis van woorden. Het merendeel van de terminologische activiteiten is dan ook hierop gericht.

Méér dan de vorm is de betekenis van een woord en vooral van een vakterm aan verandering onderhevig. Techniek, wetenschap en arbeidsprocessen zijn voortdurend in ontwikkeling en daarmee ook de terminologie die gebruikt wordt om de inhoud van vakken en activiteiten te beschrijven. Terminologische lijsten en normen hebben dan ook de neiging snel te veranderen wat betreft de omschrijving van de betekenis der betrokken termen. Zo werden in 1973 de 45 vakwoordenlijsten ingetrokken die tussen 1949 en 1954 waren gepubliceerd door werkcommissies van de toenmalige Centrale Taalcommissie voor de Techniek (CTT). Ze waren ook nog gecompileerd uitgegeven als ‘Technische Woorden,’ in 1958. Bij de intrekking werd als motivatie in het tijdschrift Normalisatie (april 1973) gezegd:

‘Terugziend kan worden geconstateerd dat deze woordenlijsten een grote invloed hebben gehad op het Nederlands technisch taalgebruik en dat vele door de CTT ingevoerde termen ingang hebben gevonden.

In de afgelopen jaren zijn reeds enkele van deze woordenlijsten vervangen door nieuwe, moderne normen voor benamingen. Er moet nu worden vastgesteld dat ook de nog bestaande CTT-woordenlijsten in verschillende opzichten zijn verouderd. De techniek heeft zich verder ontwikkeld waardoor veel nieuwe termen zijn ontstaan en nodig zijn gebleken. Ook hebben sommige van de door de CTT aanbevolen termen het niet gehaald en zijn de afgekeurde termen gangbaar gebleven. Thans zijn de opvattingen ten aanzien van vreemde woorden wat liberaler dan in de dagen van de CTT die toen erg taalzuiverend te werk ging.

Na een onderzoek van de nog bestaande CTT-woordenlijsten is de Commissie Normtechniek tot de conclusie gekomen dat het onjuist is deze, gezien de bovenstaande bezwaren, nog als Nederlandse norm te handhaven. Een pragmatisch argument is nog dat het (nieuwe) gebruik van de lijsten minimaal is, gezien het geringe aantal bestellingen. Men zou hieruit kunnen afleiden dat ze hun taak hebben volbracht.’

Met spijt moeten we vaststellen dat er geen vervangend werk voorhanden is. De bestaande algemene woordenboeken willen en kunnen nu eenmaal niet voldoen aan de eis van goede betekenisomschrijving of definiëring van termen uit allerlei vakgebieden. Het meest gezaghebbende woordenboek voor onze taal, Van Dale's Groot Woordenboek der Nederlandse Taal, heeft dit in zijn inleiding bij de 10e druk (1976) als volgt aangeduid:

‘Hoe ver een woordenboek als Van Dale moet gaan met het opnemen van technische termen, is een moeilijk probleem; ook is de grens tussen algemene en vaktaal niet altijd scherp te trekken. Men kan niet verlangen dat Van Dale een volledige verzameling vakwoordenboeken in zich sluit: de vaktaal is zo gespecialiseerd dat vele vakken ieder voor zich een woordenboek van de omvang van Van Dale zouden kunnen vullen, en de specialisatie gaat steeds verder, zodat zelfs de benamingen van alle specialismen niet alle vermeld konden worden. Er moest dus een keuze worden gedaan, maar men zal, naar wij hopen, de termen die men in het maatschappelijk verkeer en bij niet al te gespecialiseerde lectuur kan tegenkomen toch zelden tevergeefs zoeken. Wat de natuurwetenschappelijke termen betreft bedenke men dat in het korte bestek dat ons woordenboek toelaat het geven van een omschrijving die aan alle eisen van volledigheid en wetenschappelijke precisie voldoet niet altijd mogelijk was; wis-, natuur- en scheikundige formules zijn in het algemeen niet gegeven. In verband met de hernieuwde belangstelling voor windmolens is in deze uitgave de molenterminologie nog wat aangevuld.’

Wie tegen windmolens wil vechten kan derhalve beter in Van Dale terecht, dan die wil weten hoe het met de termen van zijn stereo-geluidsinstallatie zit. Het gemak waarmee in commissies en discussies over terminologische zaken naar ‘de dikke Van Dale’ gegrepen of verwezen wordt, verdient dan ook wel enige kritische benadering! Het zwakke punt van vele woordenlijsten, termenlijsten en woordenboeken wat betreft de betekenisomschrijving is het gebrek aan onderlinge samenhang. Een alfabetische aanpak houdt nu eenmaal geen rekening met de werkelijke samenhang der begrippen en activiteiten, die door de termen worden aangeduid. Door een alfabetische behandeling van termen komt men slechts door toeval op het spoor van termen die elkaar geheel of gedeeltelijk overlappen (hetgeen bijvoorbeeld door slechte vertalingen kan insluipen), geheel verschillende betekenissen van dezelfde termen die in verschillende vakgebieden gebruikt worden, of het ontbreken van een goede term voor een bepaald verschijnsel.

Ter toelichting van de hierbovengenoemde bezwaren

[p. 24]

mogen de volgende praktijkproblemen dienen.

Door de Stichting Bouwresearch te Rotterdam is een commissie ingesteld om de termen te ordenen en te definiëren die gebruikt worden bij de organisatie van bouwprojecten. Doel daarbij is meer eenheid te verkrijgen en daardoor tot efficiënter voorbereiden en begeleiden van het bouwen te komen. Twee termen die daarbij aan de orde komen, zijn plan en schema. De commissie wil de behandelde termen in samenhangende groepen, schematisch weergegeven in de zgn. woordbomen, en niet alfabetisch behandelen en heeft daartoe een voorstel ter discussie gesteld.

Commentaar daarop verwees naar Van Dale. Voor de ‘bouwtermencommissie’ is een plan ‘een informatiedrager, die het toekomstige gewenste verloop van een specifiek proces, of de samenstelling van een specifieke zaak beschrijft. Voorbeelden: bestek, tijdschema.’ Eén instelling reageerde als volgt op het ter tafel gelegde voorstel: ‘Naar onze mening dient bij het opstellen van dergelijke bomen niet te worden afgeweken van de rangorde welke het algemeen gebruik aan woorden en begrippen heeft toegekend.

Het opstellen van woordbomen impliceert immers dat een bepaalde rangorde aan de daarin opgenomen woorden of begrippen wordt toegekend. Zo is op bladzijde 30 en 31 het begrip “schema” ondergeschikt gemaakt aan het woord “plan”.

Slaat men de grote Van Dale, uitgave 1961, op dan is daaruit juist het omgekeerde af te leiden. Immers daarin staat:

plan: - ontwerp, aangevende de manier waarop iets moet worden ingericht en ten uitvoer gelegd.

- ontworpen stelsel volgens hetwelk men iets wil doen.

- opzet, voornemen tot iets.

schema: - getekende voorstelling die een vereenvoudigd of generaliserend beeld geeft van een inrichting, samenstelling of werking.

- geheel van hoofdpunten of alg. begrippen met behulp waarvan men verschijnselen, gebeurtenissen of handelingen ordent of overzichtelijk maakt, of dat als leidraad dient.

nbsp;

Het lijkt de subcommissie niet juist van de algemeen erkende rangorde, zoals die in Van Dale is opgenomen, af te wijken bij het opstellen van woordbomen.’

De rapporteur van de bouwcommissie, verder aangeduid als A22, heeft daarop het volgende, verhelderende en interessante commentaar geleverd. Zowel de rol van Van Dale, als het systematisch en samenhangend definiëren, en tenslotte het stuiten op ‘ontbrekende’ termen komen hierin goed naar voren.

Evenzo commentaar B waarin kritiek wordt geleverd op de woordbomen. Zoals nu ook in de herschreven Gebruiksaanwijzing wordt duidelijk gemaakt, worden de woordbomen a.h.w. automatisch afgeleid uit de definities. Kritiek op een woordboom is dus steeds kritiek op de definities. Commentator B meent dat soms een algemeen erkende rangorde van begrippen, zoals opgenomen in Van Dale, geweld wordt aangedaan. Als voorbeeld worden Plan en Schema genomen: A22 zou schema ondergeschikt maken aan plan, terwijl uit Van Dale af te leiden zou zijn dat plan ondergeschikt is aan schema. Tegen die zienswijze is een aantal argumenten aan te voeren.

Ten eerste. Van Dale over schema: kern is dat het een vereenvoudigde voorstelling is (in woord of beeld), zonder relatie tot tijd. Plan daarentegen is gericht op de toekomst, maar kan een zeer gedetailleerde voorstelling daarvan geven, is dus niet noodzakelijkerwijs vereenvoudigd. Voorzover men een tijdloze aanduiding als bovengeschikt zou willen kiezen, zou dat voor plan eerder zoiets als voorstelling zijn. Een algemeen erkende rangorde tussen schema en plan lijkt dus, moeilijk uit Van Dale af te leiden.

Ten tweede. Wat bedoelt commentator B met rangorde, en in samenhang waarmee, met ondergeschikt? In het bovenstaande zijn deze begrippen gebruikt alsof dat juist was, maar dat dient nader te worden onderzocht. In A22 zijn deze begrippen niet gebruikt. Wel is er breedvoerig gediscussieerd over de noodzaak ‘algemene’ woorden onderhanden te nemen, omdat daardoor het definiëren van de schijnbaar zo gemakkelijke ‘specifieke’ woorden pas goed mogelijk werd. Het verschil tussen algemeen en specifiek werd dan onderzocht met constateringen zoals bijvoorbeeld: iedere baksteen is een steen, maar niet iedere steen is een baksteen. Conclusie: steen is een algemener woord dan baksteen. In die zin kan men binnen A22 spreken van de begrippen rangorde en ondergeschikt. Maar commentator B bedoelt waarschijnlijk andere rangorden want schema en plan hangen geenszins samen zoals steen en baksteen, zoals een invuloefening leert. Het speculeren op wat commentator B bedoelt valt buiten het kader van dit commentaar.

Ten derde. Nauwkeurige lezing leert dat A22 schema niet heeft ondergeschikt gemaakt aan plan, maar tijdschema aan tijdplan. A22 heeft gemeend dat tijdschema in de bouw altijd toekomstgericht is en dat dit niet in de term zelf tot uitdrukking hoeft te worden gebracht. Zo is het nu eenmaal in de bouw. Als zij het woord schema had gedefinieerd, had het nimmer het woord plan als uitgangswoord gehad. Niettemin zou het mooi zijn vanuit het oogpunt van een soort ‘woordlogica’ als er zoiets zou bestaan als ‘tijdplanschema.’

Op dezelfde systematische basis wordt aan de Technische Hogeschool te Eindhoven door enige studenten gewerkt aan definiëring van termen uit de elektronische energietechniek, Dit naar aanleiding van de Commissie Modernisering Leerplan Elektronika en Elektrotechniek, die voor het opstellen van leerplannen op diverse niveaus van technisch onderwijs graag beschikt over goede en algemeen geldende begrips-omschrijvingen van de gebruikte vaktermen. Pas wanneer ze samenhangend behandeld worden, blijkt hoe moeilijk het is om goede, elkaar uitsluitende definities te geven van begrippen als lijn, kabel en leiding. Tevens blijken de meeste elementaire begrippen, zoals stroom, het moeilijkst te definiëren. Toch moet men weten wat stroom is, voor men de draaistroomgenerator van de wisselstroomgenerator kan onderscheiden. Het is overigens voor de betrokken elektrotechnici verhelderend om te ervaren dat zoiets elementairs voor hun vak als stroom zo moeilijk te omschrijven is!

Wat in het algemeen geconstateerd moet worden, is de

[p. 25]

moeilijkheid om vakterminologie-commissies te verwijzen naar een gemakkelijk verkrijgbare en goede handleiding voor dit systematisch definiëren. De opvattingen van G.F. Stephan, die hier zeker genoemd moet worden, zitten verscholen in interne Philips-publikaties. En het zesde hoofdstuk van J. Veering's proefschrift ‘Mogelijkheden en moeilijkheden van taalverzorging’ (1969) is evenmin verkrijgbaar, en ook onvoldoende bekend als inleiding tot terminologisch werk.

Een centrale taalakademie, waarvan ik het gemis voor Nederland hierboven al eerder signaleerde, zou door het verschaffen van een dergelijke publikatie in grote oplage zeer vele taalgebruikers een dienst kunnen bewijzen.

4. Het gebruik

Termen hebben niet alleen vorm en betekenis, ze dienen ook gebruikt te worden en het is ook ten aanzien van dit gebruik dat normering op enkele punten mogelijk en gewenst is. Zo zou het bijzonder prettig zijn als er enige richtlijnen te geven waren voor het probleem wanneer men de vakterm dan wel de algemenere omschrijving moet gebruiken. Het is onvoldoende en ook irreëel als uitsluitend op stilistische gronden deze keus gemaakt moet worden. Gezaghebbende commissies uit de diverse vakgebieden zouden hierover een uitspraak moeten doen: in welk soort teksten is welk soort terminologie gewenst?

Verder zijn er nog vele twijfelgevallen of men getallen nu in cijfers of in letters moet (of mag) schrijven. De bestaande norm NEN 3069 over schrijf- en zetwijzen van grootheden, eenheden en getallen is op het punt van breuken bijvoorbeeld zeker niet ideaal. Meer nog dan bij andere normen mist men hier argumenten en achtergronden van de gegeven oplossingen.

Zo is er ook in andere normen nog wel hier en daar iets te vinden wat betreft het gebruik van vaktermen. Ten aanzien van het taalgebruik in ruimere zin is normatief optreden, zeker in Nederland, een moeilijke zaak. Vooral aan de kant van de taalkundigen bestaat er onder invloed van de moderne descriptieve en theoretiserende taalkunde een zekere aversie tegen normatief optreden. Maar ook aan de zijde van de taalgebruiker kan men een zeer tolerante houding tegenover taalzaken aantreffen. Misschien is die, soms aan onverschilligheid grenzende, tolerantie wel een uiting van de grote levenskracht van het Nederlands en het daarbij behorende gevoel van zelfbewustzijn? Wie sterk en zelfstandig is, heeft weinig behoefte aan van boven komende richtlijnen voor zijn taalgebruik. Een akademie die boetes instelt op het gebruik (dan misbruik geheten) van Engelse termen of anglicismen lijkt me voor het Nederlands dan ook een ondenkbare zaak. Maar een gezaghebbend orgaan dat het bestaande en zich ontwikkelende taalgebruik registreert, begeleidt en eventueel zelfs leidt, missen we in Nederland zeker.

A.J. Vervoorn