Onze Taal. Jaargang 45

De troonrede 1975 en ander stijf Nederlands

Onze Taal heeft er goed aan gedaan een hele aflevering te wijden aan De troonrede van Ridderzaal naar huiskamer. Velen zullen dan ook mèt mij alsnog doen wat ze verzuimd hadden: het boek van Vondeling en Renkema bestellen - en bestuderen.

Vooraf laat zich misschien wat filosoferen over de vraag, waaròm het Nederlands van de troonrede toch altijd òf op stelten loopt, òf strompelt. De vraag laat zich verbreden: waardoor is veel van ons geschreven Nederlands een ‘karikatuur van de dagelijkse spreektaal’, zoals Peter van Eeten het in een In memoriam Roland Holst in NRC-Hbld van 6 augustus noemde. Hoe komt het dat bij ons, anders dan in andere landen, zo'n grote afstand is tussen de ‘beschaafde omgangstaal’ en de ‘schrijftaal’? Waardoor is deze laatste vaak zo stijf, ingewikkeld van constructie, onbeholpen, duister, deftig, indirect?

De vraag is vlugger gesteld dan beantwoord, al zijn gemakkelijk een paar opmerkingen te plaatsen. Om met de troonrede te beginnen: onze ministers, ook de nietjuristen werken in de sfeer van de wetgeving en daarin komt het er nu eenmaal op aan de mazen van de wet zo fijn mogelijk te maken. Dat gaat moeilijk samen met een rondborstig taalgebruik, recht voor z'n raap. Verder kun je natuurlijk het gezegde plaatsen: waarom eenvoudig als het ook ingewikkeld kan? Maar wie dat beweert, ironies bedoeld of niet, vergeet dat het schrijven van eenvoudige taal veel moeilijker is dan het afscheiden van een woordenbrij.

Misschien koestert iemand ook wel het boosaardige vermoeden dat er soms ingewikkeld geschreven wordt om het gebrek aan logica in een redenering aan kritiese ogen te onttrekken. Ten slotte zou ook het gebruik van gezwollen Nederlands een poging kunnen zijn van de auteur om afstand te scheppen tussen zijne doorluchtigheid en het vulgus profanum. Gelukkig is er in de twintigste eeuw wel veel verbetering gekomen.

De werkelijke oorsprong van de diepe kloof tussen gesproken en geschreven Nederlands ligt in het verre verleden: tegen het begin van de 17de eeuw, toen zich schrijftradities begonnen te ontwikkelen. Het was de tijd van de Hervorming en de opstand tegen het Spaanse bewind. Duizenden Zuidnederlanders zijn in die tijd om de wille van hun geloof naar de noordelijke gewesten gevlucht. Zij waren welkom: de grote burgerij van Amsterdam heeft er een poosje een eer in gesteld hen naar kleding en spraak na te volgen.

De jonge protestante gemeenschap had behoefte aan een eigen vertaling van het Boek waarop zij gegrondvest was. Het werd de bekende Statenvertaling. Daaraan hebben veel Zuidnederlanders meegewerkt, als vertaler en als ‘reviseur’. Zo heeft deze vertaling, vooral wat de woordkeus betreft, een enigszins Vlaams-Brabants karakter gekregen. De Bijbel is Gods Woord en alleen reeds daarom krijgt elk woord eruit een plechtig karakter. Maar veel van die ‘plechtige’ woorden blijken in Vlaanderen woorden uit de gewone omgangstaal. Een enkel voorbeeld: schoon (Noord-Nederland: mooi), weder (weer), dreef, wrocht (werkte).

Er is dus een afstand ontstaan tussen de gesproken omgangstaal en de taal van de Bijbel. Geen wonder dat er in onze eeuw nieuwe vertalingen gemaakt worden die zich dichter aansluiten bij het gesproken Nederlands. Het is gemakkelijk zich voor te stellen hoe groot de invloed was die van de Statenvertaling op de geschreven taal uitging. Veel schrijvers gingen zich in hun taal daarnaar

[p. 75]

richten. Onder hen waren veel Zuid-Nederlanders; zij hadden het voorrecht te kunnen blijven zingen zoals zij gebekt waren.

Tot dusver heb ik het vooral gehad over de oorsprong van het ‘deftige’ karakter van veel woorden in het geschreven Nederlands. Dit is echter niet alleen dáárdoor gekenmerkt: het heeft een sterke voorkeur voor ingewikkelde constructies. De oorsprong van dit verschijnsel zoek ik wèl in dezelfde tijd, maar dan meer in het bijzonder in de litteratuur. Onze letterkundige Renaissance van de 17de eeuw - twee eeuwen na de Italiaanse Renaissance van het quattrocento - is geheel geïnspireerd op de klassieke oudheid. Hooft, Vondel, Cats en Huygens eisten van hun lezers een grote kennis van de klassieken, zodat maar een kleine ‘elitaire’ groep hun werk ten volle kon genieten. (Voor Cats geldt dit uiteraard maar in geringe mate.) Hier ligt ook de tragiek van Bredero, naar aanleg misschien de grootste van allen, maar door de elite meestal gezien als een - weliswaar verdienstelijk - potsenmaker uit de ‘volksklasse’.

Ieder die van de 17de eeuw af de ganzepen in de hand nam, al was het maar om een brief naar huis te schrijven, ging zich in zijn taal wat woordkeus betreft richten naar de Bijbel en voor de zinsbouw naar de grote voorbeelden, opzettelijk of willekeurig, dat ligt voor de hand. Zo hebben zich geleidelijk onze schrijftaaltradities ontwikkeld ‘en dit is zo gebleven tot op dezen dag’. Het is voldoende een paar bladzijden te lezen uit een willekeurige roman uit de 19de eeuw of van een wetenschappelijke publicatie van die tijd om te kunnen constateren hoe stijf en ouderwets de taal is waarvan de schrijver zich bedient. Zelfs de nu nog veelgelezen ‘klassieke’ jongensboeken zijn in dit patois geschreven. Ik meen overigens dat er van enkele in taal gemoderniseerde uitgaven bestaan. Hoezeer men bij dit alles op een dwaalspoor was blijkt wel hieruit, dat veel 18de-eeuwse taalgeleerden in alle ernst de schrijftaal voor de ‘echte’ hielden en het diep betreurden dat men bij het spreken deze dusdanig ‘verbasterde’.

De grootsten van de Tachtigers hebben oprecht gestreefd naar de bevrijding van de traditionele geschreven taal onder het - overigens niet geheel juiste - motto: schrijf zoals je spreekt, maar zonder veel succes, want het particularisties taalgebruik, vooral weer bij hún epigonen, vergrootte de afstand tussen schrijver en lezer eerder dan dat het die verkleinde.

De juistheid van wat hierboven geschreven is blijkt wel uit het volgende. Een aantal schrijvers - ik noem Elsschot, Nescio, Theo Thijssen - is erin geslaagd een taal te schrijven die nauw bij het gesproken Nederlands aansluit. En hoe lang heeft het niet geduurd voor zij de waardering kregen waarop zij ten volle recht hebben?

Terugkerend tot het requisitoor van Vondeling en Renkema constateer ik met genoegen dat we op de goede weg zijn. Onze Taal is dat trouwens sinds de oprichting. Ook van andere zijde, van een deel van de pers bijvoorbeeld, wordt ernaar gestreefd de Nederlander de ‘beschaafde omgangstaal’ tot uitgangspunt te laten nemen bij het schrijven. Maar hoe ver we nog van het einddoel zijn bewijst het eenvoudigste briefje dat uit de pen van een ‘ongeletterde’ vloeit. In hem schijnt bovendien nog iets overgebleven van het geloof in de magiese macht van de geheimzinnige lettertekens en hun combinaties. Die behoren blijkbaar nog steeds tot een wereld waarin andere (taal)wetten heersen.

Nogmaals: Onze Taal deed er goed aan een heel nummer aan het boek van Vondeling en Renkema te wijden. Laten wij voortgaan en blijven strijden voor de bevrijding van onze mooie moedertaal uit het ‘keurslijf’ van de traditionele ‘schrijftaal’ en overtreders van de wetten van goed schriftelijk taalgebruik aan de schandpaal nagelen.

D. de Vries, Wageningen