Onze Taal. Jaargang 45

(1976)– [tijdschrift] Onze Taal– rechtenstatus

[Nummer 10/11]

Niet zoo maar zo in het Fries

Op 28 april van dit jaar hebben Provinciale Staten van Friesland besloten de spelling van het Fries te veranderen. Over die spelling is veel te doen geweest, en ook nu nog, nadat het besluit is genomen, is de rust niet weergekeerd. Voor- en tegenstanders van de nieuwe spelling staan soms scherp tegenover elkaar. Het gaat dan ook om een belangrijke beslissing. Voor een betrekkelijk klein taalgebied is een spellingverandering gewichtiger dan bij een taal die door vele miljoenen wordt gesproken. Als bovendien de positie van zo'n taal enigszins zwak is, is extra oppassen geboden. Tegenstanders zeggen dat het voor het Fries fataal kan zijn de spelling te veranderen want er zijn toch al zo weinig mensen die Fries schrijven. Voorstanders brengen daar tegen in, dat juist de Friese spelling makkelijker te leren moet zijn, omdat er toch al zo weinig mensen zijn die Fries schrijven.....

Gemeenschappelijk is de ijver voor de bloei van het Fries, maar de motieven daarvoor lopen sterk uiteen, en daardoor ook vaak de opvattingen over wat er moet gebeuren. Voor een goed begrip van het jongste spellingbesluit moet men iets weten van de omstandigheden en de voorgeschiedenis.

De Friese situatie

In de tijd van Karel de Grote was het gebied waar Fries werd gesproken veel groter dan tegenwoordig. Het Fries, of althans een voorloper van het Fries, was toen de gewone taal in grote gebieden van het tegenwoordige Noord-Holland, Friesland, Groningen en Noord-Duitsland. In Friesland was het tot aan de 16e eeuw ook de officiële taal: bestuur en rechtspraak maakten steeds gebruik van het Fries. Uit de periode vóór 1500 is ons dan ook een groot aantal wetboeken, oorkonden en brieven in het Oud-Fries overgeleverd.

In de 16de eeuw komt hier echter verandering in. De invloed van Nederlandse dialekten, vooral van het Hollands, wordt gaandeweg steeds sterker. Als Friesland in 1498 zijn zelfstandigheid verliest, is het ook uit met het Fries als officiële taal. Bovendien kwam in de kerk door de Reformatie het Nederlands, en niet het Fries in de plaats van het vroegere Latijn. Wel bleef de plattelandsbevolking Fries spreken, maar als er geschreven moest worden gebeurde dat steeds in het Nederlands. In de steden ontwikkelde zich in de nu volgende eeuwen een mengvorm van Fries en Nederlands: het Stadsfries, een soort Nederlands zoals dat uitgesproken werd door Friezen.

Onder deze omstandigheden kon er nauwelijks een Friese literatuur ontstaan. Gysbert Japiks (1603-1666) heeft belangrijk literair werk geleverd, maar hij was de enige in zijn tijd. Geschreven Fries uit de 16de, 17de of 18de eeuw is tamelijk schaars.

De 19de eeuw vertoont een ander beeld. Vooral onder invloed van de Romantiek groeit de belangstelling voor het verleden, voor de taal en voor het ‘eigene’. In Friesland ontstaat een nieuwe schrijftraditie. Er gaan weer mensen Fries schrijven. Vooral een man als J.H. Halbertsma (1789-1869) heeft veel gedaan voor de ‘comeback’ van het geschreven Fries. Daardoor kreeg het Fries heel langzaam meer aanzien, en werd het niet meer alleen beschouwd als het taaltje van de plattelandsbevolking. Er komt ook een Friese literatuur op gang. In 1844 wordt het Selskip foar Fryske Tael- en Skriftekennisse opgericht. Deze vereniging richtte haar belangstelling erg op oud-Friese teksten, en op het verzamelen en uitgeven van volksverhalen en -liederen.

De 20ste eeuw brengt ook voor Friesland grote veranderingen. Een ernstige landbouwcrisis en de snel toe-

nemende industrialisatie grijpen diep in in de Friese verhoudingen. Het platteland verliest er zijn onafhankelijke positie in cultureel en economisch opzicht. Zeer velen trekken naar de steden, en vooral ook naar het westen van Nederland. Volgens sommige schattingen is rond het begin van deze eeuw ongeveer de helft van alle Friezen uit Friesland weggetrokken. In ieder geval dateren veel verenigingen van Friezen ‘om utens’ juist uit deze tijd. Vooral onder ambtenaren, onderwijzers en politieagenten waren veel van deze uitwijkelingen te vinden. Voor Friesland betekende deze ontwikkeling een ernstige aderlating. Het waren vaak de meest initiatiefrijke mensen die naar elders trokken.

Het is begrijpelijk, dat de idealen van een Halbertsma en het Selskip van 1844 in deze periode niet meer aansloegen. De regionale beslotenheid die de Friese beweging in de 19de eeuw had gekenmerkt, kon niet blijven bestaan. De in 1915 opgerichte Jongfryske Mienskip komt dan ook met veel radicaler en pretentieuzer idealen. De Friese literatuur moet niet langer getoetst worden aan het Frieseigene, maar aan de eisen die je aan goede literatuur moet stellen. De Friese taal moet erkend worden als (tweede) cultuurtaal, in het onderwijs, het bestuur en de kerk. Pleidooien voor het gebruik van het Fries bij officiële gelegenheden krijgen vanaf die tijd een principiële klank. Hiermee heeft de Friese beweging in de 20ste eeuw een heel ander gezicht gekregen dan ze in de 19de eeuw had. De belangstelling, de koestering voor het folkloristische erfgoed heeft dan grotendeels plaatsgemaakt voor een strijdvaardig idealisme. De voormannen zijn ook van een ander slag: liberale boeren en middenstanders zijn afgelost door intellectuelen en onderwijzers. Het gebruik van het Fries in het openbare leven nam gestadig toe. Gebeurde dit vóór de tweede wereldoorlog in gemeenteraden en Provinciale Staten slechts sporadisch, erna wordt het steeds algemener. Voor de positie van het Fries is dat erg belangrijk. Want weliswaar was men op het platteland de eeuwen door Fries blijven spreken, maar de verdringing door het Nederlands ging steeds verder. Vooral toen in onze eeuw het stadsfries erg in prestige daalde, en het Nederlands door kranten, radio en televisie overal in Friesland ging klinken, zag het er voor het Fries slecht uit.

Die invloed van het Nederlands is de laatste jaren bepaald niet kleiner geworden. Juist daarom is het voor het Fries van levensbelang dat het gebruikt wordt bij officiële gelegenheden, in literatuur en wetenschappelijke publikaties. Men hoeft zich niet te schamen Fries te spreken want rechters, politici en professoren doen het ook.

Hoe de verhouding tussen het Fries en het Nederlands in Friesland in de toekomst zal worden, is niet te voorspellen. Het Fries staat onder zware druk, maar het heeft gaandeweg enige sterke troeven in handen gekregen. Een van de belangrijkste daarvan is de plaats van het Fries in het onderwijs.

Het Friese onderwijs

Tot 1937 was het niet toegestaan om op de lagere scholen in Friesland Friese les te geven. Eigenlijk mocht men er zelfs geen Fries spreken! In dat jaar 1937 komt er met de wet-Slotemaker de Bruïne een verandering in de Lageronderwijswet van 1920: ‘Daar waar naast de Nederlandse taal een streektaal in levend gebruik is, kan onder lezen en Nederlandse taal enige kennis van die streektaal begrepen zijn.’

In 1949 wordt op een aantal proefscholen begonnen met een experiment waarbij Fries als voertaal wordt gebruikt in de lagere klassen. Nog voor dat deze experimenten zijn afgelopen, gebeurt er iets waardoor de uitkomst al bij voorbaat vast komt te staan. Het proces rond Fedde Schurer, waarin de rol van het Fries in de rechtszaal in het geding is, leidt tot ernstige ongeregeldheden in Leeuwarden: Kneppelfreed. Het is alsof Den Haag hiervan schrok en zich ineens realiseerde hoe belangrijk de taalkwestie voor de Friezen was. Met grote spoed wordt dan gewerkt aan een nieuwe wijziging van de Lageronderwijswet. In 1955 wordt de nieuwe wet aangenomen. Voortaan wordt niet alleen maar over ‘streektalen’ gesproken, maar wordt het Fries bij name genoemd in de wet. Deze wet van 1955 bepaalt, dat in alle klassen van het Lager Onderwijs het Fries als apart vak mag onderwezen worden. Bovendien is dan toegestaan dat in de eerste drie klassen het Fries (mede) voertaal is bij alle lessen. Ook de rekenles en de bijbelse geschiedenis mag dus bij de hele kleintjes in hun eigen taal gegeven worden. Het wordt aan de scholen zelf overgelaten of ze gebruik willen maken van deze mogelijkheden. Er komen ongeveer 70 tweetalige scholen, waar in de lagere klassen Fries wordt gesproken en in de hogere geleidelijk meer Nederlands. Het aantal scholen waar Fries als lesvak wordt gegeven is veel groter.

In 1974 wordt opnieuw een verandering in de Lageronderwijswet aangebracht. Deze houdt in dat op alle scholen in Friesland Fries als verplicht leervak moet onderwezen worden. Natuurlijk kan zo'n verandering niet van de ene op de andere dag worden uitgevoerd. Er moeten meer leerkrachten komen die Friese les kunnen geven, er moeten meer Friese schoolboeken komen. Daarom zal de verplichting van Fries als schoolvak pas in 1980 algemeen doorgevoerd worden. In de tussenliggende periode zal er hard gewerkt moeten worden om alles op tijd klaar te hebben. Nu al wordt hier en daar een begin gemaakt, opdat in 1980 zonder grote schokken op alle Friese lagere scholen Friese les gegeven kan worden.

De Friese spelling

Doordat er in de periode van de 16de tot en met de 18de eeuw weinig of geen Fries van belang geschreven is (met uitzondering van het werk van Gysbert Japiks) moesten mensen als J.H. Halbertsma in de 19de eeuw als het ware opnieuw beginnen. Halbertsma ontwierp een eigen spelling, die tamelijk veel leek op de spelling van het Nederlands. Anderen, zoals A. Telting en H.S. Sytsma, stelden een meer etymologische spelling samen. In 1879 wordt er, op initiatief van G. Colmjon, door het Selskip-1844 een spelling vastgesteld die sedertdien tamelijk algemeen gebruikt werd. Pas in 1945 is deze spelling enigszins veranderd door een commissie van de Fryske Akademy. Als aanvulling op deze spelling-1945 werd in 1952 een woordenlijst voor de bastaardwoorden opgesteld.

Eigenlijk al sedert 1956 gaan er steeds stemmen op die

spelling te veranderen. Een tamelijk groot aantal commissies meestal uitgaande van de Fryske Akademy of de Ried fan de Fryske Biweging heeft zich er mee bezig gehouden.

De commissie-Fokkema werkte van 1960 tot 1966 aan een rapport, Ta in nije Fryske stavering. Utstellen en forantwurding fan de Kommisje fan staveringstarieders. Hierin werden nogal gedurfde voorstellen tot verandering gedaan: de spelling moest veel nauwer aansluiten bij de uitspraak.

Dit voorstel ondervond heel veel kritiek. De oplossing van het probleem werd toen verwacht van de Kommisje foar de Stavering, een breed samengestelde commissie onder voorzitterschap van dr G. van der Woude. Het eindrapport van de commissie verscheen in 1968, Utstellen jan de Kommisje foar de stavering fan it Frysk. Van de 15 leden had er één geen mening, 7 leden wilden de kant uit van de vroegere commissie-Fokkema (voorstel I) en 7 andere leden wensten een veel bescheidener verandering (voorstel II).

De Fryske Akademy en de Ried fan de Fryske Biweging besluiten dan om op 14 scholen, bij wijze van proef, met een nieuwe spelling à la voorstel I te gaan werken. Afhankelijk van de uitkomsten van die proef zou dan een nadere beslissing genomen kunnen worden. De z.g. Begeleidingscommissie werd belast met het maken van een verslag van deze proefnemingen.

Ondertussen was de verdeeldheid en de onrust onder de Friezen rond de spelling zo groot geworden, dat Provinciale Staten van Friesland meenden te moeten ingrijpen. Op 5 november 1969 besluiten zij onder andere:

-	It fêststellen fan de offisiële stavering fan it Frysk heart ta it foech fan de Provinsiale Steaten.
-	De offisiële stavering fan it Frysk is de stavering lyk as dy yn 1945 fêststeld is troch de Fryske Akademy; de frjemde wurden wurde stavere neffens de yn 1952 troch de Fryske Akademy fêststelde regeling (list fan frjemde wurden).
-	Wizigingen sille net oanbrocht wurde foar 1 jannewaris 1980.

Er werd dus geen spellingverandering ingevoerd; alleen is de dan gangbare spelling tot officiële verheven. Ook werd afgesproken vóór 1980 niets te veranderen.

Tot aan 1969 was eigenlijk niet duidelijk wie de bevoegdheid had om de Friese spelling vast te stellen of te veranderen. Provinciale Staten hebben gebruik gemaakt van een bepaling in de Provinciewet die zegt, dat waar de wetten te kort schieten, Provinciale Staten alle besluiten mogen nemen die voor de provincie nodig zijn. Op grond van deze discretionaire bevoegdheden kan de Provincie zich inderdaad opwerpen als het hoogste gezag in deze.

Toch blijft ook na 1969 de Friese spelling iets minder officieel dan de spelling van het Nederlands. De laatste is in de spellingwet-1947 voorgeschreven aan ministeriële ambtenaren en het onderwijs, de eerste alleen maar voor provinciale ambtenaren in Friesland, en niet voor het Friese onderwijs. Maar net als bij de spelling van het Nederlands mag men er van uit gaan, dat ook andere kringen zich naar zo'n officiële norm zullen gaan richten. Voor het Nederlands hebben pers en uitgevers zich steeds vrijwel geheel aangepast, voor het Fries mag men verwachten dat pers en onderwijs zullen meegaan.

Weliswaar hadden Provinciale Staten in 1969 besloten de spelling niet vóór 1980 te veranderen, maar er was niet afgesproken, dat er niet over gediscussieerd mocht worden! Bovendien, als er in 1980 een verandering moest komen, zou daar ruim van te voren over nagedacht moeten worden. Van 1972 tot 1974 werkt de Ynventarisaesjekommisje aan een rapport dat eerder komisch dan degelijk is. Het is daarom jammer dat juist zo'n nogal slecht rapport het uitgangspunt is gaan vormen voor nieuwe actie. Er komt een compromis-oplossing tot stand, een beperkte verandering, die nog het dichtst bij voorstel II van 1966 in de buurt komt.

De voornaamste argumenten om niet tot 1980 te wachten met een spellingverandering zijn: de invoering van het Fries als verplicht leervak op de lagere scholen en het op stapel staan van enige belangrijke boeken.

Niemand had destijds verwacht, dat het Fries al tussen 1976 en 1980 een verplicht vak zou worden. Uiteraard zou het heel schadelijk zijn voor het prille schoolvak als het al na een paar jaar met een spellingverandering te maken kreeg. Daarom is het beter om nu al, tegelijk met de invoering van het vak, een definitieve spelling vast te stellen.

Daarnaast zouden juist de nieuwe Friese bijbelvertaling en het Friese Liedboek voor de kerken gaan verschijnen. Ook hiervoor was het van belang, nu al de spelling vast te stellen en niet te wachten tot 1980.

Al met al redenen genoeg om af te wijken van de afspraak. Trouwens, de nieuwe spelling zal pas in 1980 officieel zijn. De periode tussen nu en 1980 is een overgangstijd.

De belangrijkste veranderingen in de Friese spelling zijn wel de volgende:

-	Overal waar in de bestaande spelling de lange aaklank met ae wordt geschreven, komt voortaan aa. B.v. faem, baerne, aei: faam, baarne, aai.
-	De toonloze e in to(-), jor-, bi- wordt geschreven e. B.v. forheal, bislút: ferhaal, beslút.
-	De stomme h voor een w vervalt. B.v. hwa, hwat, hwannear: wa, wat, wannear.

De weerstand tegen de nieuwe spelling is erg groot. Eigenlijk zijn maar heel weinig mensen er tevreden mee. Vooral in onderwijskringen vindt men de veranderingen lang niet ver genoeg gaan. Daar heerst de mening dat zo'n geringe verandering schadelijk is omdat er veel overhoop gegooid wordt zonder te bereiken wat nodig is. Aan de andere zijde zijn er heel wat schrijvers die helemaal geen verandering van de spelling willen. Er zijn beroepschriften ingediend bij de Kroon met verzoeken tot vernietiging van het Provinciebesluit.

Ook is de manier waarop het besluit tot stand is gekomen heel aanvechtbaar. Uitgangspunt vormde het erg zwakke rapport van de Inventarisatie-commissie. Er is geen rekening gehouden met de resultaten van de Begeleidingscommissie, die erg gunstig uitpakten voor een spelling à la voorstel I van 1966!

Wie zo eens de polemieken rond de Friese spelling volgt, bemerkt dat bijna alle traditionele argumenten pro en contra spellingverandering gebruikt zijn. Men kan met recht van een volwaardige spellingoorlog spreken. Net als bij het getwist rond de Nederlandse spelling in een voorbije periode, blijkt dat bijna alle argumenten, zowel vóór als tegen, zwak zijn. Geen enkel argument brengt zekerheid aan, het blijft alles bij mogelijkheden en (on)-waarschijnlijkheden. Dat het onderwijs gebaat is bij een vereenvoudiging, dat boeken in een oude spelling niet meer gelezen worden, dat spellingvereenvoudiging cultuurafbraak is, dat een fonologische spelling de beste is, dat een fonologische spelling zich moeilijker laat lezen, dat andere landen hun spelling niet zo vaak veranderen, of juist wel, enz. Het is allemaal net zo onzeker als dat wie de jeugd heeft ook de toekomst heeft, dat kennis macht is, dat stilstand achteruitgang betekent, en zo nog een paar meer. Kortom, voor- en tegenstanders van spellingveranderingen worden, ook als zij niet geëmotioneerd te werk gaan, geleid door hun vooroordelen, hun geloof of hun principes. Wetenschappelijk onderzoek naar de voor- en nadelen van verschillende spellingen is vrijwel onmogelijk. De meningen hebben dus ten laatste heel andere gronden dan de rationele overwegingen die men voorgeeft te hebben.

Het is ondertussen bijzonder boeiend om te zien hoe in de geschiedenis van de spelling van allerlei talen nu eens die en dan weer deze argumenten worden gehanteerd, en blijkbaar als doorslaggevend ervaren. Zelden worden argumenten echt weerlegd, ze verliezen na verloop van tijd alleen maar hun kleur.

Het Fries heeft nu een nieuwe spelling. Hoe het verder ook met de argumentatie daarvoor gesteld is, het is te hopen dat de spellingstrijd tot een eind komt. Want allen zijn het er over eens, dat verdeeldheid in deze, laat staan het gebruik van verschillende spellingen naast elkaar, funest zou wezen voor de nog steeds zwakke positie van het Fries.

J.M. van der Horst

Vorige Volgende